Katalog

lar Denız yuzeymdekı bozulmalar ıle denız dıbındela hareketienn arasında buyuk bır paralellık oldugu varsayımından yola çıkan bılgısayar sımulasyon model tasarımcıları, ienız tabarundakı hareketlen dogrudan Dlçmenın mumkun olmadığını behrtıyor \raştırmacüar bunun yerıne, tsunamının nıkseklığını hesaplamak ıçın ıdeal bır dep em modehnden yola çıkıyor Bu ıdeal moielde plakalar, yeryuzu kabugunun ıçınde )asıt, dıkdortgen bır duzlem boyunca kar arak hareket eder Bu durumda tsunamı aıkseklığının dogru olarak hesaplanması ;ın 10 tanımlayıcı parametreye ıhtıyaç du iılur Depremden sonra afet bolgesıne gılen tsunamı araştırmacıları, depremın lerkezı, buyuklugu ve şıddetı ıle ılgüı sısıık bılgılerden yararlansalar da eksık olan arametrelerı tahmın yoluyla tamamlamak orundadır Sonuçta ük sımulasyon, karala ı hucum eden selın boyutlannı 5 ıle 10 fakırluk hata payı ıle hesaplayabıhr Tdhmını sel boyutlarının gerçek degerının çok altuı da kalması, tsunamı yukseklıgının ılk başta eksık olçuldugu anlamına gelır Çunku tek duzlem fay modelı sısmık ener]iyı geregınden fazla genış bır alana yayar Ancak tsunamı karayı vurduktan çok sonra gerıye dogru çalışbölgetlnde tsunami malar yapan modelcıler ınamının ılk yukseklıgını yenıden hesap Tatmın edıcı sımulasyonlar ancak aylar ren çalışmalardan sonıa elde edılır Buı bu çalışmalar araştıımacıların denenlerını arttınrken, gelecekte daha dogru ımınlerde bulunmalarını saglar Tsunamı, sısmık enerjıyı dalga dalga prem merkezınden uzaga taşır Bu nokId dalga yukseklığı, dalgd yenışlıgı ve su rınlıgıne ordiıld çok kuçuktur Bu aşdrna bılım adamları, dalga yukseklıgı ıle dal davranışları arasında bır bağlantı olma finı varsayan lınear dalga teorısınden ya lanır Teorıye gore suyun derınlığı ve ganın uzunlugu arttıkça tsunamınm hızı artdi Ddlgd hızınm su deı mlıgıne bdğü rak artması, denız tabarundakı yukseltı çukurların dalga yonunu değıştırdıgı an ıına gelır Bu olgu ozellüde sıg sularda la da belırgınleşır Sıg sularda dalgala kırılması belırlı mıktarda pnerjının daha • k mıktarda suyun ıçınde sıkışmasına u ayısıyla dalga yukseklıguun ve hızmm ıidsırid yol dçdr Son dşamdda dalgaların kırılarak du gıbı yukselmesı, sellere ve tufana ne ı olması modellenmesı en guç aşama Dalga yukseklıgı o kadar fazlddır kı lı ır teorı kıyı ıle su arasındakı karmaşık etkıleşımı ta nımlamakta yetersız kalır Dıkey tırmanma onlarca metreyı bulur, ancak dalga nın yarattığı zarar 23 met re yukseklık ıle sınırlıdır Oysa yatay yayılma karada yuzlerce metreyı etkıler Suların karaya yatay ve dıkey olarak saldırısı TSUNAMI NASIL OLUŞUYOR? Tsunamller 3 evreden geçer. Olufum, yayılma ve sular altında kalma. Sığ sularda dalgamn Içlndeki enerfl ukışıp çok buyük blr dalga olarak açığa çıkar. kıyı boyunca karanın alçalmasına ve denız dıbının yukselmesıne yol açar Bu tur bır yer degıştırmenın sonucunda dalgalar once bır tepecık oluşturarak denıze dogru yonelır, daha sonra çukur oluşturarak kara ya yonelır Tsunamılerın karayı vurmasın dan once denızın çekılmesı bu olguya bağ lıdır Kıyıya yakın bolgelerdekı çokme tsunamınm karanın ıçme daha derınlemesme gırmesını kolaylaştırır Tsunami tehdidi Tsunamılerın nerede ve ne zaman vuracagını tahmın ederek can ve mal kay bını buyuk olçude engellemek mumkun dur Bu arada kıyı sakınlerı erken uydrılara ne kadar çabuk yanıt verırlerse felaketın boyutları da o denlı mınımdl olçulerde kdlır 1895'ten sonrdkı Pdsıfık tsunamılerının dortte bırınden fazlası Japonya kıyüarında meydana gelmıstır Bu dogaldır çunku Ja ponya 4 tektonık plakanm bırbırı ıle çarpıştıgı noktada yer almaktadır Bu tehbkenm bılmcmde olan Japonya, tsunamı tehdıdme karşı kamuoyunu egıtıcı programlar, erken uyan sıstemlerı, kıyüardd agaçlandırma pıojelerı ve kıyılan guçlendıren yapılarla kayıpları mmımuma ındırmeyı başarmıştır 12 Temmuz 1993 te butun bu hazırlıklarm ne denlı yararlı oldugu acı bır şekılde test edıldı 7 8 buyuklugunde bır denız dıbı depremmm yarattığı tsunamı Okuşırı adası nı vuıdu Ana şoktan 5 dakıka sonra Japon Meteorolojı Daıresı, televızyon ve radyo ka nallan uzerınden tsunamınm gelmekte oldugunu "bıldırdı Ne var kı o anda 10 ıle 20 metrekk dalgalar merkeze en yakın kıyılan vurmuş pek çok ınsan kaçma fırsatı bulamadan yaşamını yıtırmıştı Ote yandan ddanın guney yuzundekı Aonae balıkçı koyunde yaşayan 1 600 hşı, uyarıyı dıkkate alıp ana şoktan hemen sonra yuksek tepelere dogru kaçabıldı Bırkaç dahka sonra 5 ıle 10 metre yukseklıgındekı tsunamüer kıyılan dovmeye başladıgı zamdn yuzlerce ev ve ışyerı sular altındd kdldı Bu felakette halkın büınçb tepkısı can kaybının 200 cıvannda kalmasını sagladı Son yuzyılda Japonya'yı vuran 150 tsunamınm yuzde 15ı can ve mal kaybına yol açtı Kamuoyunu tsunamılere karşı yeteımce egıtmeyen ulkelerdekı tsunamı felaketleıı ne yazık kı bu orarun çok uzerınde Ornegm Endonezya'yı son 100 yüda vuran 34 tsunamı vakasının yansı çok sayıda ınsanın olumune pek çok bmanın yıkümasınd neden oldu Benzer şekılde Papua Yenı Gıne'dekı kıyı sahnlerı gelmekte olan tsunamıden habersız oldukları ıçm gafil avlan dılar yorlar kı gelecekte yıkıcı tsu namıler yıne olacak ve teknolojı can kaybını onlemekte yetersız kalacak Kıyılarda yaşayan ınsanlar olası bır tsunamınm gonder dıgı smyallen dogru yorurnlamak zorunda Guçlu, uzun suren bır yer sarsıntısı durumunda yuksek tepelere çıkmak şımdılık en akılcı onlem Kıyı ınsanları ayrıca dalganm sular altmda bırakacagı bolgelerı gosterır hantalara gore hareket etmelı ve hangı bol gelerın guvenlı oldugunu onceden ogrenmelı Bu aradti tsunarnı tehlıkesı dltındakı ulkelerdekı tsundmı ızleme merkezlen denız tabanma kaydedıcı cıhazlar yerleştıre rek, gelmekte olan tsunamıyı onceden haber veren bır sıstemı devreye sokmaya çabalıyor dım 9 o revlılerı şunu ga yet lyı bılı Ne yapmalı? Tsunamı araştırmacılan ve acü yar Reyhan Oksay Mayıs 1999 Srıentıfır ArriPtıcan Tsunami araştırma faaliyetleri Bilgisayar teknolojısındekı gelışmelere paralel olarak, bılim adamları tsunami oluşumu, yayılımı ve kıyıların sular altına kalması aşamalarını sayısal olarak modellıyebilıyor. Açık okyanustaki tsunamileri olçebilen yuzeyf altı basınç sensorlan, derınlerdekı tsunamilerin yayılmasına ilışkın çok onemlı bılgıler gonderıyor Ne var kı tsunamilerin oluşumuna ılışkın mekanızma henuz tum yönleriyle bilınmıyor. Depremlenn dınamığını araştıran sısmologlar, deprem hareketını ve çıkan ener/ıyı analız eden yenı yontemler gelıştırmeye çabalıyor Geleneksel Rıchter olçeğı 7 5 buyukluğun uzenndekı depremlerde doğru sonuç vermedığı ıçın, daha hata%ız bır olçum ıçın sısmık moment devreye sokuldu. Sısmık moment ıle tsunamı oluşumu olasılığı arasındakı ılışki yenıden gozden geçirılerek, erken tsunami uyarısı ıçın depremlenn yakıngerçek zaman analızi yapılmaya çalışılıyor. Kıyıların sular altında kaldığı tsunamı sel modeli, tsunaminın yol açtığı hasarın saptanmasında çok onemli bir rol oynuyor. Sel sularının her şeyı yuttuğu en kotu senaryodan yola çıkarak, bolgenın en kısa zamanda ve en etkın şekılde boşaltılması yolları planlanıyor Pasıfık Çevresel Laboratuvarı, Alaska, Hawaıı, Calıfornıa, Oregon ve Washıngtor eyaletlerının kıyı bolgelerı ıçın, tsunamı sellerındenden kaçış yollarını gosteren harıtalar çızıyor Tsunamı dalgalarını saptayan gelışmış enstrumantasyonların yardımıyla, yuzeyf altı basınç sensorlarından oluşan kayıt sıstemlerı, son 10 yıldır Alaska ve Oregon kıyılarında denendı. Deniz tabanına yerleştirilen bu basınç sensorlan, buyuk bır başarıyla açık denızdekı tsunamı dalga buyukluğunu olçebildi. Uyan amacıyla, derin su tsunamı dalga saptama sıstemının basınç verılerinı kıyılardakı uyan ahazlarına nasıl aktardığı en son Calıfornia kıyılarında test edildı. 653/13