Katalog

Zekâ ölçümleri ne amaçla ve nasıl yapılmalı? Zekâya Hişkin son gelişmeierde yeni olan ne? Adnan Erkuş (*) Guilford un Çok Faktor Kuramına gore (1959) ıse, 5x4x6 = 120 bırbırınden ayrı faktorden oluşan zekânın "ıçerık", "ışlem" ve "urun" olmak uzere uç yonu vardır, bunlardan bır tekımn bı le olmaması zekânın varlıgından soz etmememız ıçın yeterlıdır Içerık şekıl sembol, anlam ve davranışı, ışlemler bılış, bellek, alışümamış ve alışüagel mıs duşunce ve de ğerlendırmeyı uıunler ıse bırımlerı, suulları üışkderı sıstemlerı, donuşumlerı ve dogurguları (ımplıcation) kapsar S on haftalarda Cumhunyet Büım Teknık Dergısı'nde zekâ uzerıne bır dıa çevın yazı yayınlandı Medyantn kullanümasıyla populerlık kazanan ve dunyadakı etküerı hâlâ devam eden bazı goruşler ko nusunda (şu kısacık yazıda da olsa) kamuoyunu aydınlatmak gereklı gorulmektedır Tum zekâ testlen bır zekâ kuramına dayanır Dk zekâ kuramı, henuz zekâ testlerının varolmadıgı yülarda ortaya atüan ve bu nedenle oğretmen ve oğrencı degerlendır melerıne dayanarak gelıştırılen Spearman'ın (1863 1945) Ikı Faktor Kuramıdır Spearman kendı qelıştırdıgı faktor analızı teknığıyle yaptığı analızler sonucu tum zıhnı etkınlıklerde ortdk olan genel bır zihni eneıji olduğımu saptamış ve buna da "g faktörtt" demıştır Bugun hâlâ sozu edılen genel zekâ (g) bu "g faktorudur" Spearman a gore, ayrıca grup faktoru şeklınde de ele dlınabüen çok sayıda 'ozel faktor" (s) vardır çeşıtlı zıhnı etkınlıkler ıçın gereklı olan g ve s faktorlerının mıktarları da farkhdır zekâyı olçmek g'yı olçmektır her bırey de g açısından bubırınden farklıdır g bır kışının kendı yaşantılannın bılmcme var ma ıkı şey arasındakı benzerhk/farklılık ve ılışkılerı bulma gıbı etkınlıklerı ıçeru Vernon'un Hiyerarşik Zeka Kuramına gore ıse zıhın en ustte Speaımanın g sı onun altında soyutsayısal, mekanık bügı, yer ılışküerıru kavrama gıbı yeteneklerı ıçeren dkademık ve pratık yetenekler, en altta ıse mınor faktorler dıye adlandırdığı çok sayıda ozel (s) faktorlerden olusan uç katli hıyerarşık bır yapıdan oluşur Grup Faktor Kuramcısı Thaıstone (1887 1955) ıse, yaptıgı çahşmalar sonucu, zekânın, her bırı dığerınden farklı bır zıhın gucunu gerektıren gruplardan (yetenek) oluştugunu one surmuş ve sayısal, sözel, yersel, kelime akıcüığı, akıl yürtitme, bellek, algı qıbı 12 grup faktoru tanımlarruş ve bunları olçmek ıçın Temel Yetenekler Testı gelıştırmıştır Çok faktor kuramcüarın dan Thorndike (18741949) ıse, yaptığı ça lışmalar sonucu Spearman'm g faktorunu reddetmış zekânın bırbırınden bagımsız çok sayıda faktorden oluşrugunu, zekâ degıl zekâlar oldugıınu one surmuştur Bır problemın çozumu ıçın bırçok faktor gereklıdır, ancak, zıhnı faktorler gruplandbılır de Zekayı soyut sosyal ve mekanık zekâ olmak uzere uçe ayırmıştır Dıger yandan Thorndıke'a gore, zekânın duzey (yapüabılecek ışlerın zorluk derecesı) genışlık (yapüacak ışın ıçerık farlılıgı) ve İ112 (çozume ulaşma suresı) şeklınde uç yonu vardır, duzey ve genışlık, zekâ alanını oluşturur zekâyı olçmek, hız faktorunu goz onune akrak zekâ alanını saptamaktır Son yıllardaki gelişmeler Son yülarda, zekâ konusunda yapılan çalışmalar ve ortaya atüan kuramlardan bazüarını ozetlemek, gelışmelerm genel durumunu gostermek açısından yararlı olacdkür * CattellHorn Akıcı ve Krıstalıze Yetenekler Kuramında (Cattell 1971, Horn, 1994) akıcı yetenekler (Gf) yenı bu durumla başaçıkma ve esnek duşunmeyı, krıstalıze yetenekler (Gc) ıse, sozcuk dağarcıgı gı bı deklaratıf bügının depolanmasıru ve kul Zekâ tanımları ve tarihsel gelişim da, StanfordBmet testınde pek fazla değışıkhk yapmadı 1986 revızyo nunda (Thordıke Hagen ve Sattler), Stanford Bmet tesüne sayısal ve so zel yetenek yanında, soyutgorsel yeteneğı ve hsa surelı belleğı olçen maddeler eklendı (Danıel, 1997) Tum dunyada un yaygm kullanımda olan VVechsler olçeklerınde de, zekânın bır butun (g) olduğu sayıltısı yalar VVechsler'e gorp 7ekâ kışının çcvrcsını algılama çevreyle başedebılme gıbı yeteneklerını kapsayan genel bır doğal kapasıtedır, zekâyı olçen testler, maddelerle (ıtem) o maddelere tept veren bırey arasmda ozel bır üetışım bıçımıdır Tum VVechsler olçeklermm yapılan hemen hemen tumuyle benzerdır VVPPS1 (okul oncesı), W1SC (çocuklar) ve WA1S (yvtışkınler) ol çeklerı genel olarak SOZPI (genel bılgı nıuiıakeme, antmetık benzerlık, kelıme hazmesı) ve Performans (resım tamamlama, resım duzenleme, kuplerle desen, parça bııleştırme, şıfre) alt testlermden turetılen bır tek puan sağlarlar 1939 Vfechsler Bellevue Form lı 1944 yüında Form U lahp et tı 1949 yumda 5 15 yaş qrubu ıçm VVechsler Çocuklar lçm Zeka Olçeğı (W1SC), 19SS yumda 16 yaş ve ustu ıçm VVechsler Yetışkmler Zeka OlçeBmetSımon olçeğı 1908 yüında yaşa gore tekrar duzenlenüı ve ğı (VVAİS) gehşürüdı VVlSC'm 1974 revızyonunda (VV1SC R) alt tesUerın bazı değışıklıkler yapıldı 1912 yıhnda Stem, bıreym zekâ yaşmm takvım verıhş sırası kanştırılarak yaş grubu 6 16'ya çıkanldı WlSCR'ml974veryaşma bolunmesıyle elde edılen Zekâ Böliimü'nu (IQ) onerdı BmetSısıyonu Sanşır vo Şahin (1988) tarafmdan kultunınıuze uydrknmış ve mon olçeğı ABD'de 1916 yıhnda Terman tarahndan gelıştınlerek 3 ve 16 yaş grubu ıçın standartlaştırüdı ve olçck, StanfordBmet Zekâ Olçeğı standartldşUnJmış nlup yaygm bır şekılde kullanılmaktadır adını aldı VVechsler olçekleımın son revızyonlannda (WISC 111, 1991) genel zekâ (g) goruşu yerını korumakla bırlıkte, sozel kavrama, algısal organı93/ Ibrmaıı ve Mcrrul revızyonunda da amaç genel yeteneğı (g) zasyon ışlem hm ve çeldırüemezhk şeklınde 4 faktor puanı onenlmış, değerlendırmektı, soru bayısı 90'dan 129'a çıkanldı ve L M formlan yaVVAlSIU'de ıse kapsama "ahcı zekd" (yenı sorunlan muhakeme) eklen pıldı Sozel yeteneğı olçen sorular ağırlıkta olduğundan, Stanfuıd Bmet mıştır (üanıel 1997) Yukanda tsaca ozellenen, yaygm kullanımda olan tesü, zekâdan çok okul başansmı olçtuğu yonunde eleştırılmeye başlan ıh olçekten başkd, grup tcstlen olan ve I Dunya Savdşı yıllannda kullanıdı 19bO 'lerrıidiı ve Mcrnll revızyonunda ıse, Stanford Bmet testınde bır oran olan Zekâ Bolumu yerınc, ortalaması 100, standart sapması 16 olan lan Ordu AllaBeta Testlerı, Raven Standart llerlemelı Matrısler Testı gıbı daha pek çok zekâ testı de gelıştrümış ve kullanümışür sapma 1Q puanı kullanılmaya başlandı TermanMerrıll 1973 revızyonun Zekâ, dığer pek çok psıkolojık değışken gıbı, doğrudan gozlenemeyen çok karmaşık yapılardan (coııstruct) bırı hatta en onemluermden Psıkolojı bagımsız bır hüım dah olmadan once de zekâ ya da zekâ yorırıe konuian kavraııuar uslune çok şey soylendı ve yazıldı (Bu yazıda bu tanım ve goruşler uzermde durulmayaca Bugunku tesüer anlammda zekâyı ükolçme gırışmn, hdnsa ddJb ohıü.ırda oğrenme guçluğu olan çocuk lann normallerden aynlması amacıyla gehşünlen BinetSimon (1905) testıyle başladı "Bınet'ye gore zekâ, bellek alam, duyum keskınhğı ve tept hızı gıbı basıt zıhnı oğelerle değıl, kavrama, hukum verme, akıl yurutmc (ve duşunceye behrlı bu yon verme', 'duşunceyı arzu eduen bır gaycnm gerçekleşrnestne ınlıbak ettırme' üe 'kendı kendını eleştır me/kendı yanhşlannı bulup duzeltme') gıbı karmaşık ışlemlerde kendını gösterır Bu kaımaşık zıhnı etkınlıklerı duyumlan olçer gıbı dahk olaıak ve doğrudan doğruya olçmek mumkun değıldır Bıreym zekisı hakkında guvenıhr bır fıhr edımnenın yolu, bıreyı çozumu yuksek zıhnı ışlemlerm kullanılmasmı gerektıren problemlerle karşı karşıya getırmek ve bıreym yapüklannı objektıf olarak saptamaktır" Çlbker ve ark, 1968 i 22 23) lanürnasını ıçerırler (Sternberg, 1997b) Bu kurama dayanan ıkı test bataryası Kaufman Gençlik ve Yetijkinlik Zekâ Testi ve WoodcockJohnson Bilişsel Yetenek Teıtleri R'dır Kaufman Gençlik ve Yetışkınlık Zeka Testı, anlık ve orta surelı (ıntermedıateteım) bellegı de değerlendıren akıcı ve knstalıze zekaya odaklaşmakta VVoodcockJohnson Büışsel Yetenek TestlerıR ıse yedı yetenek boyutunu degerlendı ren çoklu faktor modelıne dayanmaktadır (Danıel, 1997) Psıkometrık yonelımlı testler ıçmde Ayrımlaşmış Yetenek Testlen de yeı almaktadır bu olçek, altı ayrı yetenek boyu ru uzerınde temellenmıştır * Lurianın (1973, 1980) noropsıkolo jık ışleyış rnodekne dayanarak gehştırüen tesüer ıse Kaufman Çocuklar içm Degerlen dırme Bataryası (K ABC) üe DasNaglıen Bdışsel Degerlendırme Sıstemı(CAS)'dır (Danıel 1997 Sternberg 1997b) Bumode le gore, her bırı beynın bır alanıyla üışküı uç fonksıyonel duzey vardır Genel uyarılmışlık üe dıkkat en alt duzeyde, onun ustunde bü güeme (ınformatıon) planlama ve kurgulama gıbı eşzamanlı ve ardışık olarak ışleyen ust duzey ışlevler (PASS) yeı alır K ABC ıkı kodlama surecını (eşzamanlık ve ardışüdık) CAS ıse bunlara ek olarak düdcat ve planla ma surecını ıçermektedır Bu araçların sağlanüıgı ve yorumu ıçın soz konusu sureçle rın psıkolojık doğasını açücça tanımlamayd ve yapı geçerlıgını gosteren çalışmalaıa ge reksınım vardır Panıel 1997) 7 zekâ * Zekâyı bır dızı yetenek tanımlama sından çok karşüıklı etküeşım ıçınde bulu nan bır yetenekler sıstemı olarak goren ku ramsal yaklaşımlar ıçmde Gardner'ın (1993) 'çoklu zekâlar" (multıple ıntellıgences) kurarnı üe Sternberg ın (1985 ve 1996) "uç aşamalı" (trıarchıc) ınsan zekâsı kuramı sayıkbüu Gardner SAT (Akademık Zeka Testı) gıbı testlerm zekânın tek boyutunu olçtu 635/18