Katalog

Beyin sağlığı nasıl korunmalı? Beyninizi sağlıklı tutmak için yapılacak şeyler var, ama önce beyninizi tanımalısınız... İşte size bu muazzam makineden b'ır kesit... I nsan, biyopsikososyal bır varlıklır Insanı arüamaya çalışırken ve ozellıkle tıbbı yonden yaklaşırken bu butunlugun goz onunde bulundurulması gerekır Insanı oluşturan tum organlar ve sıstemler ıçınde ozellıkle beyın ve smır sıstemı, dogum oncesındekı yaşamın her aşamasından olume degın sureklı olarak o canhnın kendı ıç ortamı üe ıçınde yaşadıgı fızıksel, psıkolojık ve sosyal çevrenın etkılerıne sureklı açıktır ve değışebılme ozelügı gosterır (plastısıte) Insan ve ozellıkle beyın saglıgının behrleyıcüerınden bıyolojık bıleşene baktıgımızda genetık faktorlerın oldukça belırleyıcı oldugunu goruruz Sınır sıstemı ve beyın anor malİLklerı ve hastalıklarından bazüan tamamen anne veya babadan kalıtımla geçen kromozomal genetik hastahklardır Istem dışı hareket bozuklukları (kore) ve gıderek zıhmsel suıeçlenn de zayıflaması (demans) ıle seyreden Huntıngton hastalıgı bu gruba en ıyı orneklerdendır Bugun ıçın bu tur hastalıkların sagaltımı ımkansızdır Yapılabılecek tek şey, genel kultur ve egıtım duzeyırun ve yaşam standardının yukseltılmesı ve koruyucu saglık hızmetının yaygınlaştırüması de saglanabılecek olan bu tur gebelıklerın onlenmesıdır Bebeğin etkilenmesi tç ortamda, canlının kendısıne ve annesine aıt cınsıyet ve stres hormonları ıle oksıjen, şeker, ıyonlar gıbı dıger ya şamsal maddelerın dogum oncesı yaşam ve dogum sure cınde dengede bulunması gerekır Soz konusu maddeler, annenın beslerırnesı, yaşam bıçımı ve fızıksel çevre koşulla rından onernlı derecede etkılenebılır Anaenın gebelıgı sırasında maruz kaldıgı tutun, alkol, dıger toksık maddeler (bagımlıhk yapabılen veya tıbbı sagaltım ıçın verılmış üaç lar) ve ışınlar, stres, beslenme bozuklugu, kan basıncı du zensızlıklerı, vırutık hastalıklar, yuksek ateş ve aşırı fızıksel veya psıkolojık zorlanmalar, beyının dogum oncesı gelışı mıru onemlı derecede etkıler Bu arada, beyın hucrelerınde gen duzeyınde degışüdıkler olabılır ve bunlar kalıcı ozellık taşıyabılırler Son yülarda şızofrenı de bu gruptan hastalık lar ıçınde duşurıulmeye başlanmıştır Genel saglık bılıncı nın ve hızmetlennm yaygınlaşması bu olasüıkları azaltabılecektır Zehırlı madde alma alışkanlıklarınm kontrolu, aşılan ma, dengelı beslenme ve genel yaşam standardının ıyıleştırümesı burada da çare olarak gorunmektedır Bu gruba gı Genel saglık bılıncı ve yaşam standardrran gelışmesıne pa ralel olarak kontrollu gebelık ve dogum, doçjru aşılanma, dengelı beslenme, duzenlı uyku ve yaşam bıçımı ıle kaza lardan korunma beyın saglıgını da koruyacaktır Dogumsal veya sonradan gelışen epılepsı (sara hastalıgı), bugun ılaçlarla buyuk olçude kontrol edılebılmekte dır Orta ve ılerı yaşta damar sertlıgı, şeker hastalıgı ve yuksek tansıyonun sınır sıstemı ve beyını bırıncı derecede etküeyecek nedenler oldugu unutulmamalıdır Zıhınsel su reçlerde yavaşlama, bellegın zayıflaması, gorme ve ışıtme ışlevlerının bozulması, kas gucunde azalma yaşlanmayla bırlıkte ortaya çıkan ozellıkler olmasına karşın, behrtılen hastalıkların bu sureçlerı hızlandırdıgi ve şıddetlendırdıgı bılınen bır gerçektır Bu hastalıklar beyın damaılarında daralma tıkanma ve ya yırtümaya (beyın kanaması) neden olarak onemlı bır beyın bolgesının kanlanamaması veya basınç altında kalmasına yol açabılır Bu aksaklıkların derecesıne goıe geçıcı veya kalıcı denge kusurları tek taraflı felçler, anı gor me ve ışıtme kayıpları, konuşma bozuk lukları hatta bılınç kaybı olarak ortaya çıkabılır Koruyuru hekımlık burada da oncelıkle yuksek tansıyon, damdr sertlıgı ve şeker hdstalıgını kontrol dltında tutmayı amaçlar Sagaltım bağlamında, damar açıcı, kanı suldndıncı beyın hucrelerınde metabo lızmayı duzenleyerek şışmeyı ve yangıyı onleyıcı yaklaşımlar hastaya degışen dereceler de yararlı olabılmektedır Uzun donemde tehabılıtasyon, hem hareket kusurlarının gıderılmesı ve gunluk yaşam aktıvıtelerının, hem de konuşma ve zıhınsel yetıle rın yenıden kazanılmasmda destek sağlayabı lır Beyının dejeneratıf (yıkıcı bozucu) hastalıkldrından Parkinson hastalıgı genellıkle yaşlanma ıle ortaya çıkan ıstemlı hareketlere başlamada guçluk ve yavaşlama ve ıstemsız hareket bozuklukları (tıtremeler) ıle kendını gosteren ı lerleyıcı bır hastalıktır Nedenı kesın olarak bılınmemekte, ancak bugun üaçla sagaltım ve rehabılıtasyondan oldukça yararlanılabılmektedır tlerı yaş ıle bırlıkte duşunulen Alzheımer hastalıgı ıse, bellek ve gıderek tum zıhınsel sureçlerın bozulması ıle kendını gosteren, şıddetle ılerleyen bır tur bunamadır Genel saglık standardının duzelmesı ve ortalama yaşam suresının artmasına paralel olarak bızım toplumumuzda da tanınmaya ve soı un olmaya başlamıştır Nedenı kesın olarak bılınmeyen bu hastalıkta bazı ılaçlarla çok sınırk da olsa destek saglanabılmektedır tezını behrleyerek hucrenın sonrakı bıyolojık davranışını yonlendırmektedır Tum hucreler bırbırlerı ıle çok yogun madde alış verışı ve sınyalleşme mekanızmalan ıle haber leşmekte ve etkıleşmektedırler Yukanda sayüan kımı tama men "bıyolojık ve fızıksel", kımı ıse "psıkolojık" ve "sosyal' etkıler aynı hucrede etkılı olabılmekte ve hucre davranışının geçıcı veya kalıcı bıçımde degışmesme yol açabılmektedır Bu smyalleme sonucu hucre kendısıne gelen bır mesajı daha üerıye aktarabüır veya kendısmde tutarak ışleyıp, degıstırebıkr ve daha sonra geçırebılır Bır beyın kanaması sonucunda, eger kısa zamanda onlem alınmazsa, genış bır beyın bolgesındekı hucrelerın olum fermanı boyle bır mekanızma ıle belırlenmektedır Bır kaza sırasında omurılık zedelenmesınden sonra ortaya çıkan durum da boyledır Yıkıcı beyın hastalıkları ve şızofrenının ortaya çıkmasında da soz konusu rnekanızmanın etkılı olabüecegı ılerı surulmektedır Yukanda behrtılen bıyo lojık ve fızıksel etkenler kadar psıkolo jık, sosyal ve çevre etkenlerının de sı nır hucresınde kısa veya uzun donem sınyalleme etkılerı yaptıgı hatta beyuı yapılarındd makro ve mıkro duzeyde yapısal degışıklıklere yol açtığı bılınmektedır Ornegın krıtık gelışme zamanlannda degışen seks hormonlanna maruz kalma beyındekı bır bolgenın yapısal ve ışlevsel gelışımını etkıleyebılmektedır (ınsanda konuşmd, otumlu kuşlarda şakıma yetılerı gıbı) Stres hormonlanna aşırı derecede maruz kdlan,bellekten onemlı derecede sorumlu bır beyın bolgesı (hıpokarnpus) hucrelerındekı yıkım so nucu bellek kusurları dogurabılmektedır, buraddkı etken kuşkusuz, psıkolojık veya sosyal çüaşlıdır Ilaçla sa galtım, kımyasal etkıyle hucrede gen duzeyınde degışıklık saglarken, egıtım, telkın ve psıkoterapı de yme gen duzeyınde ıstenen dogrultuda tekılı olmuşsa, kısa veya uzun donem yaidr saglamış sayılmaktadır Psıkolojık ve sosyal stres cınsıyet hormonu ışlevını etkıleyebılmekte hatta kısırlıga ne den olabılmektedır Buna karşüık, tıroıd hoımonunun yetersızlıgı zekâ ge rüıgıne yol açabılmektedır Stres hormonuna uzun surelı ve şıddetlı maruz kalma sonucundakı kışı depresyona gırebüır, ancak, daha ılgınç olanı, o kışıde bagışıklık yanıtlarının, yanı vucudun bıyolojık savunma mekanızmasının da zdyıflamasıdıı Beyının gelışmesı dedıgımızde daha çok zıhınsel kapasıtesının artmasını kastedenz Duyulann, algı, dıkkat, ogrenme, bellek, yargı, ıkşkılendırme, duşunme konuşma duygulanım, tasarımlama, sanatsal yaıatıcüık ve uretkenlık yetılennın gelışmesı, neredeyse, olmazsa olmaz bıyolojık ve fızıksel etkenler kadar, ılgı, sevgı ve egıtımı gerektırır Bıyolojık gereksınımlerın karşılanmasına kdrşın, sevgı ve ılgıden yoksun ve sosyalleşmemış çocuklann buyume hormonu salgısı (dıger bırçok yetersızlıkle bırlıkte) yetersızlıgı ıle bedensel ve zıhınsel gelışme gosterememelerı tıpta ve psıkolojıde çok ıyı bılınen bır gerçektır Bu çocuklar normal ortam ve yaşam tarzına gpçırıldıklerınde bedensel gelışme açıgı kapatılsa bıle zıhınsel gerılık duzelmemekte, psıkolojık ve sosyal olgunluk kazanılamamdktadır Değışık sevgı ve egıtım ortamlarında buyuyen tek yumurta ıkızlerı çalışmaları da, "renklı" ve "çeşıtten zengın" uyaranların bol bulundugu ortamdakı bıreylerın bıyolojık psıkolojık ve sosyal gelışmesının daha ılerı oldugunu ve zıhınsel kapa Yazının devamı 21. sayfada ren genetik gelişimsel hastalıklar ıçın dogum sonrası ve yaşam boyunca verılebılecek bazı destekler vardır Bu kışılerde degışen derecelerde zıhınsel (zekâ gerıhgı, davranış bozuklugu) ve/veya hareket ıle ılgılı kusurlar (denge bozuklugu, sert veya yumuşak felçler) gorulebılır, ogren me, kendme yetme ve uretme kapasıtelerı degışık derecelerde sınırlanmıştır Verılebılecek destekler arasında, üaç ıle destek sagaltım dıyet duzenlemelerı, yardımcı cıhaz, protez, ozel çevre duzenlemesı ve en onemlısı ozel egıtım ve rehabılıtasyon gelmektedır Aıle ve kurumların bu ozel egıtım ve rehabdıtasyonu benımsemesı ve gelıştırmesı yıne bırey ve toplumun genel egıtım ve yaşam standardının yukseltılmesı ıle dogırudan ılışkılıdır Bıreyın saglıgının bıyolojık belırleyıcılerı, dogum anı, erken bebeklık, tum çocukluk ve erışkınlık donemınde de etkınlıklennı surdururlpr Beyının gerektıgı gıbı kanlanma sırıdakı (oksıjenlenmesındekı) bır aksaklık, su, şeker, prote ın elektrolıtler, vıtamınler ve dıger maddelerden yoksun kalma ateşlı ve bulaşıcı hastalıklar, çevre kırlılıgı (hava ve sudakı kırlenme ve gurultu kırlılıgı) VP vurma, çarpma ne denı olan kazalar beyın saglıgını bıyolojık olarak sureklı tehdıt edebılecek ogelerdır Bu etkenler, gelışımsel, kalıcı ve hatta ıleılpyıcı sınır sıstemıbeyın hastalıklarına yol açabıhr 631/10 Hücre düzeyinde etkilenmeler Beyın sınır sıstemı, dolayısı ıle ınsan ıçın çok onemlı olan psıko sosyal boyutu bıyolojık boyuttan bagımsız duşunmek olanaksızdır Bugun çok ıyı bılmmektedır kı, oksıjen, beslenme ogelerı, hormonlar (gelışım, cınsıyet ve stres hormonları), ılaçlann buyuk bır bolumu bagımlılık yapdn maddeler, fızıksel uyaranlar (ışık, ses, ışın, basınç), genetik gmşımler, telkın psıkoterapı ve egıtım sanılandan çok kısa bır sure ıçınde hucre duzeyınde (beyınsınır hucresı) genetık programlamayı ptkılemekte yenı proteın sen