Katalog

Cansızların hakları Bırol Ertan Y alnızca ınsanlardon oluşan bır dunya tasarldydn çağdaş anlayışlı bır hukukçu duşunulemez Bu du ı um oldukça ılgırıç ve ılgınç olduğu kadar da saçma olurdu Ancak hukukçu yalrazca ınsanlar arasındakı ılış kılerı tasarlayaıak bır duzen kuımayı ve bu duzende ınsanlaı dışmdakı her şeyı yok saymayı başarmıştır Sonunda kendı sonunu hazıı layacak bu duzen kurrnak pahasına Hak kavramı son derece dogal olarak hukukçula n en fazla uğraştıtdn konularm başmda gelır Hukuk bıhmı nın temel ışlevı hakların nasıl doğduğunu nasü kullanüdığı nı ne zaman ve hangı koşullarda sona erecegmı araştırmaktır Hak kın nıtelığının uzun suren ve ayrınülı araştu malara konu edümet>ı de konunun dogası gereğıdır Hak kavramını en tutarlı tanımlayanlardan buıt>ı olan Kant a gore hukuk bıreyın ozgur ıradesı üe dığer bıreylerın ozgur top lamıdır Bu noktadan hareketle Kant hakkı bıreyın dığer bıreylerle bağdaşabılıı ozgurlugu bıçımınde tanımlıyoı ABDde 1970 leıde ağaç kesımıne karşı cıddı bıı hukuk mucadelesı veren ve bu alanda entelektuel çalışmaların vazge çümez onderıleı ı arasında hatırı sayılır bır yer edınen Profesor Christopher Stone hak konusunda faıklı bır boyu tun altını çızer Stone a gore, yasal haklara sahıp olma nın üç koşulu vardır Birincisi, bu nıtelıkleıe sahıp bu vaılı ğm kendı adına hukukı gırışım ve eylemlerde bulunma ola nağının olmasıdır İkincisi bır dava esnasında mahkemenın bu varhğın bızzat kendısme (sahıbıne degıl de kendısı ne) yonelık brr zaıar olabıleceğı duşuncebi goz onunde bu lundurabılınesıdır Son olarak nıhaı bır tazmınattan bızzat bu varlığm yararlanabılme olanağıdu Stone un butun çalışması ağaçların ve dıger tum varhkların bu uç koşula sa hıp olduklaıını gosterme çabası uzerırıe kuruludur Elbetie vekıllerı aracılığıyla temsıl edılebılmelerının kabul edılmesı koşuluyla Bu durum Stone a gore tum hukukı ozneler ıçın ge çerlı bıı pratıktır Çevıecı ya da benzerı orgutleı dğaçlann vekılı olabılır Stone daha da ılerı gıdıp ağaçlar ıçm yasa ma duzeyınde nibbı temsıl sıstemı büe ongormekten gerı durmaz Stone un mantıgını hak konusunda cansız varlıkla n da ılyı alanına alacak genışlıkte duşunrneye doğru gelış tırmenın olanaklı olduğuna ınanıyoıum Kısa makalem üe okuyucuları bu goruşe ınandırmaya çalışacağım Hak sozcuğu ınsanlarld ınsarüaı ya da ınsanlatla nesneler arasındakı belırlı ılışkılerı açıklamak ıçın kullanıhr Ancak hak sozcuğunun tanımladığı ılışkıler gerçek üışkıler değıldır Hak sozruğunun oluşturduğu ılışkı duyu organ larımızla algüadıgımız geıçek bıı ılışkı değıldır Bu açıdan hak ancak psıkolojık ve duygusal bır ozellıge sahıptır Bu noktada hakkın etık boyutu oı taya çıkar Hukukun duzenledığı alanlann gpnışlempsı ve yenı haklaıın ortaya çıkışı üe toplumun etık yapısı aıasuıda bdnüdığından çok daha yakın bır ılışkı bulunmaktadır Bu üışkı hakkın ortaya çıkış surecı nın ük aşamasının etü< bu boyuta gereksınımı oldugu 1 gerçeğmın ta kendısıdır Bır hakkın ortaya çıkışı toplumca kabullenümesı ve toplum vıcdanında yer etmesı üe başlar ve ancak bu şekılde oluşabün Hukukun belırlı kurallar toplamı dec/ıl belırlı sonuçla rın bırıkımı olduğu gerçegı gozleıden kaçmamalıdır Hu kuka uygun ya da hukuka aykırı davranış üe ügılı belırleme temelde toplumun yavaş yavaş gelıstırdığı ınanç sıuesı ıçm de vaılık kazanır Ahlakı değerlerm zaman surecı ıçınde değışeceğını ve farklüaşacagını kabul etmek gerekır Nasü kı bugımku etık degerler ve pozıtıf yasalar geçmışın etık değerlerı ve pozıtıf yasalaıuıın yerını alrnışsa ve onları orta dan kaldırmışsa ılendekı gunlerın etık değerlerı ve pozı'ıf yasaları da bugunun etık degeılerı ve pozıtıf yasalarının yermı alacaktır Cansız varlıklaıın da haklan oldugu gonışu onların var olma haklan üe sınırlanamaz Insanlar ıçm sağlüdı ve dengelı çevtede yaşarna hakkı nı savunan goruş cansız varlıklar ıçın de denge ıçınde var olma hakkı nı savun nidktd zorlanmaz Saglıklı ve dengelı çevre ırısarüdr ıçm ne ıfade edıyorsa cansız varlıklar ıçm de aynı pratıklerı ıfade edıyoı Ozgurluğun bır hak oldugu uzerınde hukuk büımıyle ugraşanlar arasında tam sayüabüecek bu: fıkır bırlığı vaıdır Ozgurluk kdvıamuıı ve ozgurluk ortamı nı cansız varlıklar ıçm de geçerlı olabüccek duzeyde genışletmenın olanaklı gorunuş gorunmedığını en azmdan tartışmayı denemehyız Elbette kı doga etık bır boşluk alanıdır ve bu boşluk ancak ınsanlann bümçlı olarak ona veıdıklen haklar ve yu kumlulukleı üe doldurulabüıı Dogada var olan değerler' ve haklar" verümış haklardır yalnzca ınsanlarm hayvanla ra bıtküere kayalara, derelere ve benzerlerıne verdıgı haklar Haklar ınsan oznesı dışında anlamı olmayan nııstık 'ıçsel deger kavrdmından çıkarüamaz, dogal evrımde ın sanlıgın ortaya çıkışmdan once de hıç gorulmemıştır Ama unutnıayalun kı ınsanın haklan da ınsan tarafındın verüıyor ve msan taranndan korunuyoı Bır ırısanuı farklı bır geze gende haklan var mıdır' Bu yuzden haklaı sonuçta etık degerlerdır bellı bu amacı gerçekleştırmek ıçın yaratılmış ve yaptınmlarla desteklenen normlar duzeyıne yuk seltümış etık degerler Bıreyı (msanı) devlcte karşı koruma çabasırun urunu olarak msan haklan felsefesı ortdydçıkmışsa doğayımsana karşı konımak ıçm cansız varhkların haklan' felsefesı neden oı taya çıkmasııP Insan haklan felsefesınden msan haklan tu remışse cansız varlıklann haklan felsefesınden cansızlann ? haklan neden turemesm' Şımdıye kadar dunyayı yonetme bıçımımız duşman lıktan geçıyoıdu aynı şeküde tarıhın zamanının motoru da kavgıydı Ufukta topyekun degışıklık var bızım değışme mız Ne denlı mıtoscul duşunuısekduşunelım Toplum Sozleşmesı toplunüarın başlangıcını ışaretlıyor Michel Serres ın onerdıgı Dogayla Sozleşme toplumların gelecegıne ışaret edıyor Cansız varhkların haklan oldugu duşuncesı msanların gelecegını kurtarmak ıçm ortaya atümış bır duşunce degıl Insanlann da ıçınde bulundugu doğarun gelecegı ıçm ve ıçsel değerı nedenıyle ortaya konmuş bır duşunce Cansız varhkların haklan ınsan haklarından ve carüıların haklarından sonra gelmıyor Çunku ınsan doganın onerrüı ya da onemsız bu parçası En basıt anlatımla doğa olmazsa msan ve ınsan haklan duşunulemez Tercıh edüebüır olan ıse doganın ınsarüaıla bırlıkte var ol ması ve ınsandoğa üışkısırıde Etık Temelm yaratılmasıdır Uygarhğımızın yaşadığı krı? dunyaya msanmeıkez lı bakışımızm urunudur Bır bırey olarak ısteklerımız üe ekolojık dengeyı bozmadan yaşamını surdurmesı gereken bu tur olarak soylenemez ancak doganm dığer parçalarma haklar tanımak konusunda oldukça gecıktığunız anlaşüıyoı Bu gecıkmeyı surdurme kaıaıhhğımız ıse ekolojık bıhnce ne kadar uzak olduğumuzu ortaya çıkarıyor Bırüerırun çüap butun canlüarın ve bunun da otesmde cansı? varhkların haklan olduğunu haykırması gerekıy or Fısütıyla başlamalı ama bu fısütıyı haykınşlara donuşturmelıyız Benım yapmak ıstedığım bu fısütıyı başlatmaktır taılaid goıe yuksek değıldır Turkıye nın 2 583 doktora ogrencısı ıçın yurtdışına odedıgı yülık ortalama müctarm 71 3 mıl yon dolar {l) oldugu duşunulurse 4 000 doktora orjrencısının yetıştırılmesı ve 2 000 ogretım uyesırıın araştırmasının desteklenmesı ıçın yukaı ıddkı malı portrenın yuksek olmadıgı dnlaşıhı Bıhmsel araştırma uzun soluklu bır ugraştır uzun vadeh cıddı malı destek gerekır Bılım kısa surede ıthal edüemez çok sayıda oğrencıye çok buyuk para hdrcayarak yurtdışında doktoıa yaptııtıp ulkeye getırmek de çozum değıldu Bılımın ulkemızde yapıhnası gehştırü mesı ulkemızın gereksınımlerıne yanıt vermpsı ulkpmi7dp bılım ureten kışüonn VP kurumlarm u/un surelı desteklenmesı ıle olasıdır Kaynakça (1) O Bursalı (1998) Büımsel Mdkdlede Yukselış Uundem Cumhurıyet Bılım Teknık Sayı H8b 13 Hdzıraıı (?) M DoŞdn (1998) Yuı(dış,ındd doklora eqıtım pohnkrisı vo ulkoye m.ılıyptı Tırlı^rnı Fdıtore Mektup Sayı 586 13 Hazıran Bilime seçici destek gerekli... Baştarafı 15. sayfada. aidştırmada anldmlı bır artış ıçın bıhmsel araştırma yapan büımsel yayııı ureten doktoıa ogıencısı yetıştıren oğre tım uyelerının ve kurumlannın tespıt edı lerpk seçırı olarak dpsteklenmesı gerek mektedır Geçmış çalışması üe becensı nı ıspat etrnı^. o^retım uyesıne ve onların doktora ogrerıcıleı ırıe rnalı kaygıldrmı ortadon kdldıracdk bıı ek gelır sağlan malı ayrıca on az burokrası üe kullana bıleceklorı bır makıne techızat kıtap yolculuk kaynagı saglanmalıdır Sornut olarak onerım şoyle Orne gın ddı TUBIT7\KA'OK bılım adamı olabılecek bır unvan tanmüanıı ve bu urıvana ornegın son 3 yüda en az 3 SCI (veya eşdegerı yaymda ılk yazar olan ogretım uyelerı soçıhr Bu unvan üe bu ogretım uyesı cıddı buyuklukte ek bır gelır alır Ayrıca bu ogrptım uyesınm ornegın ıkı doktora ogrencısı T'UBİTAK/YOK araştır macısı" olur ve bu doktora ogrencüerme de cıddı bır ucıet veı ılır Bu ogretım uyesıne aynca az burokıası ıle kullanacagı senelık bır techızat destegı verüır Her 590/16 yılm sonunda ogretım uyesı yazacagı de taylı bır raporla o yıl yapümış çalışmala rmı ve yaptıgı yayınlan belgeler yetprlı lerın suresı uzatıhr yetersızlerın ornegın en az bır SCI (veya eşdegerı) yayın yapamamış olanların unvanı gen alınır Za man ıçınde bu ısterler aşagı çekılmeme lı aksme yukarı çıkarümalıdır Boylpsı ogrptım uyplprının bır bo lum ıçmdp belırlı bır krıtık oranı aşması durumunda o unıversıteye ek altyapı destegı veıüu Yıne boylesı oâjetım uyesı bolum ve unıversıtelerın lısans ogren cısı yuku azaltılır ve agırlıklı olarak dok tora ogrencısı yetıştırmelerıne yardımcı olunur Boyle bır destegın çeşıtlı yararları oldcdktır 1. Bıhmsel draştırma yapmak ozendırüecek bılım adamlıgma saygın lık kazandırılacak gençleıın bılıme yo nelmesı saglanacaktır 2. Ogretım uyelerı ders dışınddkı Zdmanldrmı tdmampn araştırmaya ayıra bıleceklerdır Doktora ogrencüerı ger çekten araştırma gorevlılerı olcicaktır 3. Kısıtlı malı olanaklaıın butun ul keye unıversıtelere bolumlere kışüere dagılarak Ptkısızleşmesındense geçmış çahşması üe kendını ıspat etmış belırh kı şılere ve yerlere seçıcı destek verüerek uzmanlaşma ve bılımde ılerı gıdebılme saglanacaktır Bu uzman noktalar o konu da doktora ogrencılerı yetıştırecek ve bu kışüerm deıecelerını aldıktan sonta baş ka unıversıteleıde (veya endustrıde) ça lışmaya başlaması üe uzmanlık yayıla caktır 4. Belırlı bır konudakı uzman nok tarun yıllarca desteklenmesı üe arka arkdyd dokiord tezlerı çıkacak uzun vadelı projeler yapılabüecek raflardd kalan tezlerdenso endustrı üe beraber uzun vadelı araştırmalar yapüabılecektır 5. Doktora ogrencısı yetıştırmek ıçın yurtdışına akan para ulkemızın ola cdktıı Kabd bır hesapla malı portreyı çı karabüırız Oınegın ogretım uyesıne ay da 2 000 ABD Dolaıı doktora oqrencısıne 1 000 ABD Doları aylık destek ve bu gıu ba yılda 50 000 ABD Doları makıne teç hızat kıtap yolculuk destegı dersek ücı doktora oğrencılı bır ogretımuyesıne ve rılecek yülık destek yaklaşık 100 000 ABD Doları yapdi Bu mıktarldi yetışme ye çalıştıgımız uücelerın unıversıteleıme bıhmsel draştırma ıçm aktardıkları mık (*) Doç Dr Bügısdyar Muhendıshğı Bolurnu Bogazıçı Unıversıtesı