Katalog

Ekonomik ilişkilerde eşitsiz bilgilenme İş hayatında "Ters seçme" "Ahlaki tehlike" ve bazı önlem önerileri... Mehmet E Karaaslan E şıtsız (asımetnk) bilgilenme altında alınan kararlar VP surdurulen ılışküer ınsan yaşamının sadece ıktısadı degıl sosydl duygusal dıger bır çok bolumunu de ıçuıe alır Hatta dıyebı lırız kı herhangı bıı üışkıde temeldc ne ler olup bıttıgı konusunda bır tarafın dı ğer tarafta eşıt (sımetnk) bılgıye sahıp ol dugu durumlar belkı de çok azdır ornek bulmakta zorlanabılıri7 Ozellrkle ıktısat teorısı açısmdan bakıııca eşıtsız bügılen me ılgınç fakat ıhrnal edılemeyecek onenılı problemler yaratıyoı Bu prob lemleı ınsanlıgın tarıhı kadar eskı ama ıktısadın teorık ügı ve modellemesı ol dukça yenı sayılır Eşıtsız bılgılenme temel olarak ıh başlıkta topldiıabüecek problenüer yara tıyor Ters seçme (adverse selcctıon) ve ahlaki tehlike (moral hazard) I'ers seçme (bunu yanlış seçım olarak da duşunebılırsınız) prensıbı altında ınc ele nen problemlerın ekonomık ydşdmdakı karşüıgı bır malın veya hızmetm ozellık lerını bır tarafın dıgeı tarafa goıe daha ıyı bılmesınden kaynaklanıyor Bunun sonu runda bılqısız veya daha az bügılı olan taraf kotu ve duşuk kaJıtelı bır malı satın alma yanı kazık atılma oyuna getırılme tchlıkesıyle karşı karşıya kalıyor Ters seçme problemının en yaygın oldugu klasık sektorler sıgorta emek ve rkıncı el (ornegın otomobıl) pıyasalarıdır Başka bır ornek olarak ıkıncı el ara ba pıyasalannı duşunun O arabdların sa tıcıları mevcut ve potansıyel tarmr gerek tıren sorunlarmı elbette alıcılardan daha ıyı büırler Ve yıne beklenır kı en lyılerın degıl ortalama olarak en kotu problemlı arabaların sahıplen onları satışa çıkarır Ikıncı el pıyasalardakı alıcüarın da gorıul suz şuphecı ve çekıngen olması ulaşabı leceklerı hallerde uretıcı fırmanın gaıan tısını taşıyaıı yenı arabaları tercıh etmcle rı elbette tamamen rasyonel bır durum çunku ters seçme olasüıgı çok yuksek Yıne bu tur pıyasalar yanlış seçme prob lemı nedenıyle tıcaret hacmı olarak ger çekleştırebıleceklerı potansıyelın altında çalışdCdklardır Ahlaki tehlike Eşıtsız bılgılenmenın yarattıgı ıkıncı tur problemleı ahlaki tehlike (moral hazaıd) başlıgı altında toplanır Ters seçme taraf lardan bırınm ekonomik degışım ( mubadele tran sactıon) kontrat veya anlaşma oncesı karşı karşıya bu lunduğu bır problem ol masına karşm ahlaki tehlı ke bu anlaşmanın sonra sında ortaya çıkan prob lemlerı anldtır Ahlaki tehlike kdbdca ıkı taraf tan bırının anlaşma ya püdıktan sonra sozunu tutmayıp kendısınden bek lenen çabayı gosterrnemesı nedenıyle dogar Ahlaki tehbke her turlu vekıl rnuvekkıl amn memur üışkısın cie (prmcıpal agent relatıonshıp) bulunabılıı Yonetsel hıyerarşı lerde her bır ust basamak alt ba samagm yonetıcısı sorumlusu yanı muvekkılıdır Her bır alt basa mak da ust basamagın kerıdı^ın den bekledıgı sorumlulukları en ıyı bıçımde yerme getıre cegırıe soz veren (taahut oden) ve bu nedenle o pozısyondd bu lunan vekıl veya ajan dır Fn kaba bıçımınde ışçı ışveren ılışkısını bu çeı çe vede degerlendırebılırız Yonetıcı me mur ettıgı kışının o ış suresınce nasıl ve hangı gayretle çalıştıgını tam anlamıyla eksıksız ve sureklı tepesınde dıkılerek gozetleyemeyecegıne gore ortalama bır memurun kendısınden beklenen <,aba nın altında bır çaba ıle ışını yapma egüı mınde olacagı beklenebılır Bırçok du rumdd çaba ne gozlenebılen ne de olçu lebılen bır şey Olsa olsa çabanın sonucu olan çıktıyı olçebüıyoruz Eger o çıktı ka bul edılebüırın altında bır çdbd ıle yaratı lıyorsa daha ıyısıru yaratmdk olası demektır Yonetıcı bu çabayı nadıren yuzde yuz bılebılıı ' Ahlaki tehlike deyışı bu tuı hıyerarşık veya taahut üışkılerınde bır tarafın durust davranmamasını ışlpn agırdan almasını kaytarmasını kısaca verdıgı sozu tutmaması tehlıkesını anlatır (evlılık tddhhudurıp büe boyle bakılabüe cegmı burada belırteıek geçelım) Eşıt sız bilgilenme yanı bır tarafın çabasını otekı tarafın kabul edüebılır bır kesınlıkle olçemez oldugu koşullar altında yapılan anlaşma ve sozleşmelerde ahlaki tehlı ke bulunur çunku hıçbır sozleşme gele cektekı butun olası durumlan kapsaya maz Işçı ışveren üışkılerınde ışçının ça lıştıgı fırmanın çü<arını gozeterek en ust duzeyde çabayı sarfetmesı beklenır ışçının en azından bu zımnı taahut ve beklentı sonucu ışe alınmış oldugunu goz onune alırsak Alüakı tehhke sureklı go zetım altında bulundurulmalan mumlcun olmayan ışçılerın bu beklentıye uygun davranmayıp ışlerını kaytarmaları sav baklamaları ve agırdan almaları egüımı bır dıger deyışle tehlıkesıdır Butehlıkeyı büen akıllı ;şverenler ortalamanın uze rınde ucretler oderler ışçüerme Ortala ma uzerı ucret etkın verımlı ucrettır (ef fıcıenrywage) çunku her şey aynı kal mak şartıyla daha yuksek ucret alan ışçı lerın daha duşuk ucret alan benzerıne gore ıyı ucretlı ışlerını kaybetmemek ıçın daha sorumlu ve verımlı ça lışması beklenır Ayrıca ortala ma uzerı ucıet daha sorumlu ve verımlı ışçılerı tavlamak ıçın bır sınyaldır Yuksek ucret polıtıkası ahlaki tehlıke problemını azaltmak ıçın verımlı ve akülı bır po lıtıkadır Verılen sozlerın tutulmadıgı her durumda ahlaki tehlıkeden bahsedüebılır Ama bu bır ahldk yazısı degıl Ahlaksızlıgın eko nomık verımsızlıgp yol açabüe regını ve belkı de ahlakın ve durust çdlışmanın da bır fıyatı oldugunu ve ekonomık mekanız rndların bunu goz onune almadıgı du rumlarda verımlı sonuçlar alamayacagma ışaret eden bır yazı Problemın temelınde eşıtsız bügüenme yatıyor Sozler tutulmayabılır çunku ne yazık kı sozler ucuzdur Kaçımız yılba şında kendı kendımıze verdıgımız sozlerı oınegın sıgarayı bırak ma sozumuzu tutabıldık9 Insan hem memur hem amır olunca en buyuk kazıgı kendıne atabüır hem de en ıyı nıyetlerle verüen sozlerı bozarak Çunku soz veren dunku sız so zu tutmaydn bugunku sızle artık aynı kışı degüsınız Dun bu sımetnyı varsaydınız o sozurı tutulmasını gelecektpkı sıze üıa le ederken ve gelecektekı sız bu konuda soz verırken ama bugun başka bırının degışen tercıhlerının eşıtsız bügısıyle karşı karşıyasınız Attüa Ilhanın dızele rıyle olmayacak şey bır ınsanın bır ınsanı anlaması Dr Alfred Unıversıty 14802 Giilme gazının sırrı çözüldü Gulme gazı adıyla tanınan nıtroz oksıtın ozclhklcnnı ılk olarak 1799 yıhnda Humphrcy Davey tanımlamıştı Eğ lendvncı bır hap olarak uzun yular kullanılan gaz 1840 ^onlarmda anestezı mad desı olarak tıptd kullanılmaya başlandı Ancak gunumuze kadar ethme mekanız ması tam bıhnmıyordu Nature Medıcme dergısının Nısan 1998 sayısmda gulmp gazmın anestetık etkısı ve hatta eğlendıncı ve ağn kesıcı etkılerme ılışhn mekanızması açıklandı Anestetık ılaçlar genelhkle merkez smır sıstemmı beym ve omunhğı ethle yerekbıhna bastınrlar ve bızı ağn ve acıya karşı duyarsız hale getırırler Bu ılaçlar sınırlenn bırbırlenyle konuşnıasmı onluyorlar Smırler bırbmyle üetı şım kuramddıklannda acı smyahnı akta Bir örnek Hemen orneklere bakalım O e l saglık sıgortası almak ısteyen bır kışı kendı saglık durumu ve problemlerını şuphesız kı sıgorta şııketınden dalıa ıyı bılır Gızlı saklı saglık problemlerı olan veya yakın gelecekte karşüaşacağmı on goren kesımın saglık sıgortası satın al mak ısteme olasılığı nufusun dıger ke sımlerıne gore daha yuksek olaraktır Bunun sonucu sıgorta şırketlerı polıçele rını ortalamanrn u/erınde saglık prob lemlerı olan ınsanları baz alarak fıyatlar lar Dolayısıyla fıyatları yuksektır Bu durumda ortalama saglık problemlerı olan kendını o kategorıde goren kesırrı bu pahalı polıçey. almaktan caydınlmış olacaktır Sıgorta şırketı tam da ortdlama veya saglıklı kesımden muşteıüer edın meyı arzularken ıstemedıgı problemlı ınsdnldiı seçme durumuyla karşı karşıya kalır Ortalama bır muşterının olasılık olarak büe daha saglıklı olup olmadıgının bügısı alıcı ve satıcı arasmda eşıtsız dagılıyor Dolayısıyla ters seçme problemı boylesı durumları açıkJıyor 584/10 ramıyorlar Smırler komşu sınırlenn alıcı bol gelerınde algılanan kunyasal smyaller salgüayarak bırbırlenyle ıletışım kurarlar Meıkezı smır sıstcmmde ıh ana sınyal kuvvetı bulunur Bu suruUeyın ve ıslatıcı kuvvetler sırasıyla glutamat ve GABA du (gammadmmo hutııık asıt) Washmgton Unıversıteu Tıp Fakultcsı nden (St Louıs Mıssoun) V Jcvtovıc Todorovıc ve arka daşlan gulmc gazının glutamata duyarh alıcı bolgelcn etkıleyerek normal sınyal lerı saptama yeteneklennı engelledığını huldular NMDA glutamat rescptorlerı ola rak tanınan algılama bolgelcn yalnızca başka bır tur anestetık olan ketammden ethlendığmden gulme gazmdan da Ptta lenebılcccğı duşunulmemışb Ancak araştırmacılar gazm GABA reseptorlennın sınyallennı engellemeye cğılımh dı ğer anestetıkler gıbı hareket eünedığını saptadı Gulduıme konusu bır yma gaz zaman zaman aynı bıçımde Pthypn NMDA ve başka kımyaiallann ?phırh ptkılennı de paylaşır Hastdldnn bu yan rt hlerden korunmasmm nedenı kullanılan dozlann kuçukluğu ve gazm dığcr anes tetıklcrle bırlıkte kullanılmakta olmasıdır Gazm eğlencelı ve analjezık et hlerı dc aynı mekanızma gereğmce ketamm ya da melek tozu olarak bılınen fensıklıdm gıbı üaçlarm halusmo jeruk ethlennı zayıflatmada kullanılabılır (NNS)