Katalog

Bursa'da yeşim kayasının İtalya'da başlayan değerli yeşim kayalarını keşfetme macerasmın ilginç öyküsü... Aral I. Okay(*) ıkaye 1994 yılının sonbaharında bdşladı Ulusla raidsı Mıncralojı Kurumu'nun bılımsel toplantısı ıçın Itatya'nın Pısa kentındeydım Guzel bır Eylul akşdmı Pısd'nın yakınianncia eskı bır manastırda kokteyl ve akşam ycmeğı verümıştı kongreye kaülan yuzlerce kışı içın Içkımı yudumlayıp sevgili Çinli dostum Xu Shutong ıle konuşurken yanımıza her halınden Amerıkah olduğu bellı olan orta yaşlı birı yanaştı ve kendını tanıttı Bu New York'takı o muşteşem Doğa Tarıhı Muzesi'nın mineralojı bolurnunde çahşan Dr George Harlow'du Isrrunı duymuşturn, Guatemala'da bulunan yeşim kayalan uzerıne son zamanlarda bır makalesı yayımlanmıştı uluslararası bıı dergıde Turlaye'den yelen bazı kayalar uzerınde konuşmaya başladık Son zanıanlarda Istanbul'daıı ABD'ye ve Batı Avrupa'ya "mor yeşim" adı altında deqeılı taşlar ıhraç edılmıştı George Harlovv bu kayalardan ufak bır parçayı ıncelermş ve mıneralojık açıdan çok ılqı çekıcı bulmuştu Daha sonra bu kayalan ıhraç eden kışı lcrle temas kurmuş ve kayalan yerınde gormek ıçın 1994 yazında Turkıye'ye gelmıştı Fakdt bu kışıleı Goor ge'u gurıleıce oyalamış, sonra ortadan kaybolmuşlardı Turkıye'de yaptığı zorunlu bır tatılden sonıa elı boş New York'a qeri donmuştu Tek bıldıgı yes,ım kayalannın Buı H sa'ıuıı guneyınden bır bolgeden geldıgıydı Bu haber ılgmıı çekmıştı Daha onceden de Turkıye'den Batı Avrupa'ya ıhraç edılen bu tur kayalann varlıgını duymuştum fakat nereden geldiklerinı hıç bılmıyordum Istanbul'a donunce uzerınde çalışılması gereken bır korıu çıkmıştı Yeşim nedir? Yeşını çok sert, çok ınce tanelı, guzel parlayan, rengı beyaz, açık yeşüunsi beyaz, pembemsı beyaz olan degerlı bır taştır Tarıh oncesı çaglardan ben ınsanlar ta~ rafından ziynet eşyası ve alet yapımında (balta, ok ve mızrak ucu, kase vs) kullaruldı Bühassa Çin'de yeşımden yapümış eşyalar çok makbuldur Mıneralojık olarak yeşım, benzer fızıksel ozellıkler gosteren ıkı farklı sılıkat mınerahnden oluşabüır. Bunlar nefrıt (Ca2Mg5Sı 8023(0(1)) ve jadeıttıı (NaAlSı2O6) Nefrıtyeşım degı şık yorelerde az rnıktaıda bulunmasına karşm, ddha dc gerlı oları jadeıtyeşun ekonomık olarak, şımdıye kadar, sadece Buıma'da vo Guatemala'da ışletilmektedır Turkıye'de çıkan yeşımın ılgınçlıgı, dığeı yeşım taşlannda çok ender gozlenen, açık mor bır renkte olmasıydı yu'nden Halil tbrahim dı Gıdecegımız yer Oıhanelı nın yaklaşık 4ü km yuneyıydı Bır saat sonra yoşımleıın bulundugu soylerıen BektaçlarKöyü'negelmıştık Yolda gordugum bıı koy luye sordurrı bıı kayalan, elı ıle koyun yaklaşık 1 km ilerısındekı taı lalaı ı ışaret ettı Mınıbusu gosterılen taılala ra yakın bu yerdc yolda durdurdunı, yuıuyerck 40ü met re kadaı yoldan uzaklaştım Sorıunda biı tarla ıçınde topıaga gomulmuş çok ınce taııelı çok sert, açık mor bır kaya gordum (Şekıl 1) Aradıklaıım bu olmalıydı Çevreyı dolandım, bu tur bır çok kaya vardı tarlayı çevreleyen taş duvarlarda Alabüdıgım kadar numuneyı sırt çantdina koyup mınıbuse geri dondum Yeşımlerı bulmuştum, şımdı araştırrnanın ıkıncı safhası başlıyordu Bu kayalar nereden gelıyordu, nasıl bır dagılımları vardı, nasıl oluşmuşlaıdı' Bu tur problemlerı çozmenın ılk koşulu çevrenın sağlıklı bır jeolojı harıtasınm yapılmasıydı Kayalar Üçüncü Zamanın (Tersıyer) bır parçası olan Miyosen yaşta çokelleı ıçınde buyuk bloklar halmdeydı ve kuzeyguney gıdışlı buyuk bır kınk hattının do gusunda yer alıyordu (Şekıl 2) Miyosen'de, yanı yaklaşık 16 mılyon sene once bu kınk hattı, dogusunda yer alan bır gol sımrlıyordu, aynı gunumuzdekı Iznık Golu'nun guney sahüı gıbı. Depremler sırasındd yamaçtan gole dogru zaman zaman buyuk heyelanlaı, kaymalar oluyor du. Yeşım blokiarı da bu şekılde gol çokellerı arasına yerleşmıştı (Şekıl 3) Kınk hattının batı kesımını, Maraşatlar Köyü çevıesını (Şekıl 2) aynntılı araştıı rrıaıua ragmen bu krfyalarm yerlısını bulamadım, muhtemelen hepsı aşınıp gıtmıştı mılyonlarca sene once Yeşimlerin peşine düşüyorum Fakultede meslekiaş ve dostum Sezai Kırıkoglu kısa surede bu taşların yerını buldu Bursa'nın 60 km guneyınden HarmancıkBek taşlar Koyu çevresınden gelıyordu bu kayalar Temmuz 1995'te arabama atlayıp Orhanelı'ne gıttıın. Marmara Lınyıtlen'mn mısafırhanesıne yerleştım Orhanelı'nın eşıafmdan tbrahim Kalyoncu ıle tanıştım tesadufen Kısa surede bır şofor ve vasıta buldular bana Aracım eskı bır Ford mınıbustu Şoforum de Tepecık Ko Olay 240 milyon yıl once başladı Kınk hattı Ikı hafta sonra yapümış bır jeolojı hantası ve 100'e yakın kaya numunesı ıle lstanbul'a dondum Yeşım kayalannın arazıde konumunu bılıyotdum fakat bunlann koken kayası neydı, ıçlermde hangı mmeraller vardı Bıınlan anlamak ıçın bu kayaları mikroskopta ınrelemek gerekıyordu Topladıgım ornekleri ince kesıt yapılması ıçin atolyeye teslım ettım. Bir ay sonra ınce kesıtcımız Nuri'nın mahır ellennden çıkmış 100 ınce kesıt masamdaydı Mık roskopta ıncelemeye başladım Çok ınce tanelı bıı dokuları vardı Bu doku yeı yer volkanık bır kayanın dokusuna benzıyordu Çok ınce tanelı oldukları ıçın ıçerdıklerı mınerallerı tanımlamak guç oluyordu Fakat çok sa yıda kesıte baktıkian sonra yeşım kayasının ana mıneralı olan jadeitin yanı sıra, dığer bırkaç ılgınç rnınerdlın bu kayalarda yer aldıgırıı saptadım (Şekıl 4) Yeşım kayalan hayatlanna muhtemelen 240 mılyon sene oncp, foŞekil 4: Yefim kayalannın mikroskopta görünüşü. Fotoğrafın uzun ekseni rıolıt dedıgımız, seyrek bulunan 1 mm uzunluktadır. Koyu renkli ve engebeli gözüken mineral kayaya mor volkanık kayalar ıle bdşlarıııştı rengini veren jadeittir (jd). Duşük engebeli beyaz mineral potasyum feldsBu fonolıtler 90 mılyon sene on par (ksp), ufak tablet şeklinde mineral ise lavsonittir (lav). MİYOSEN GÖLÜ Gölü suurlayan kınk hattı MAVİŞİSTLER I KB A Yesun mevkileri ve örnck numaralan Bazalt, çört, şeyl Miyosen sedimanlan Yeşun bloklan tçeren tnoloz akıntılan metabazik Ultramafık GD kayalar A Şekil 2: Yefim kayalannın bulunduğu BunaHarmancık batısının jeoloji haritası ve kesiti. (Okay, 1997'den) 571/4 500 2km