Katalog

Bilim ve felsefe Tarihi Kurumu Hangi doğa? Remzi Demir* smanlı tarıhı uzcıınde çalışdn araşhrmdcüdrın buyuk bır kısmı yaklaşık olarak 20 yuzyüın ıkınn yarısına kadaı genellıkle sıyası ve askerı taıihle ılgılenmışler toplum ve kultur tarıhıru ıse ıhmal etmış leıdır Son donemlerde Osmanlı toplumuna üışkm araştır malann yogunlaşması ıle bırlıkie Osmanh Dunyası daha yakmdan tanınmış ve resmı tarıhçüerın çızmış olduklan gcçmış tasanmı yavaş yavaş degışmeye, gerçege daha uygun bır çızgıye ve çeıçeveye oturmdya bdşlamışür Edebıyat tarıhçılerı, kultur tdrüıçüığımızın onculerıdır, gerek derlemış olduklan tarıhı bılgüer gerekse bunları toplarken kullandıklan tarıhı yontemler, daha sonra ge len kultur tdnhçılerının yollarını aydınlatmış ve onların du şunce tarıhıne yonelmelermde onemlı bır rol oynamıştır Arıcak duşunce tdrıhının dıger bırımlerı olan büım ve fel sefe tarıhı alanlaı ındakı çalışrnalar yetersız olduğu ıçın bu tasaıımda hâlâ karanlıkta kaları ve dolayısıyla aydırüahlmayı bekleyen bırçok yon vaıdır Osmanlılarda büım ve felsefe gıbı duşunsel etkınlıklenn tarıhıne üışkın araştırmalar bu yuzyüın başlarına ka dar gerı goturulebılır, ancak aradan geçen bır asırlık do nerrı sonunda gelınen nokia maalesef Osmanlı büım vc fclsefesmı anlamdya yelecek duzeyde degıldır ve bunun dört önemli nedenı olmalıdır 1. Araştumacüaıın ozellıkle de tarıhçüenn büım ve felsefe gıbı duşunsel etkınlıkleıo duyaısız kalmaları sonucunda, bır büım ve felsefe tarıhı veya bunları ıçeren bıı duşunce tarıhı büıncı gelışememış veya gelışmesı bu hay lı yecıkmıştır 2. Dın ve edebıyat toplumu olarak gorunen veya sa vaşçı bır toplum olarak gosterılerı Osrnanlılar ıle büım ve felsefe gıbı yuksek duşurısel etkırüıkler arasında saglam veya saglam olmayan bu bagldntının kurulamaydcdğına üışkın yanlış ınanı:? bu aldnlaıda aidştııma yapma gırışım lermı anlamsızlaştırmıştır 3. Gunumuze kadar büım taııhı ve felsefe taııhı draştırmalarınm bırkaç tarıhçının kışısel ügılerı ve çabala rıyla yurutulmesı ve bu araştır maları youlerıdırecek, duzenle yecek ve destekleyecek bagım sız kurum veya kuıumlaıuı ku rulmamış olması nedenıyle du şunce tarıhımıze üışkın bılgı bı rüamımızın oluşumu adeta tesa duflere bırakılrnıştır Omer Naa Soykan £ £ W gaçları I&ruyan Fılozoflar" başlıklı yazımda ( kz Turkıyp'deıı Felsefp Mdnzardlan 1993) O ku Büım ve felsefe bügısının degışım surecıne ıkı farklı açıdan baküabüır, şayet büım ve felsefe tarıhçısının rnaksadı sadece büım ve felsefenın "üerleme veya gelışme seyrı 'nı gostermekse, sadece ozgun yapıtlardan yararlanması kaçınılmazdır çunku üerlemeyı ve gelışmeyı sağ laydn özgünlüktur Ancak maksadı ' üerleme veya ge hşrne seyn"nı gostermek yerıne, Batıh tarıhçılerın Orta çag Hırıstıyan Dunydsı'nı kavramaya VP dnlamaya yonehk draştu majdi ınm da kdnıtladıgı gıbı "tarıhı durum"u beürlemekse, hem ozgun yapıtlardan ve hem de ozgun olmayan yapıtlardan yararlanmak gerekecektır, ıkmcı maksadın yanı büım ve felscfenın "tarüıı duı umu"nu belırlemenın duşunce tarıhınm daha dogru yansıtüdbümesıne veya okunabümesme olanak sagladığı kesındır Osmanb büım ve felsefesının ozgur yapıtlar vermedıgı duşuncesıyle veya gerekçesıyle bu alanlara yonelık tarüıı araştırmaları bır yana bırakmak bılımsel tuturrüa bagdaşmaz Büım ve felsefe tanhçılerı Osmanlılar Donemı'nde yazümış yapıtları ozgun olsun veya olmasınıncelemek ve altı asır boyunca Turk duşuncesınde gerçekleşen donuşumlerı belırlemek mecburıyetındedırleı Duşunce tarıhçılerı, büım ve felsefenın neden ıstenen du/eyde gelışmedıgını veya durakladığını ve gerüedığını belırlemekle de gorevlıdırler Ancak bu araştırmaların saglıklı ve suratlı bır bıçımde yuıutulebümesı ve Osmdnlı Doııenıı'rmı büım ve felsefe manzaıasmın geıçege uygun bır bıçımde resmedüebümesı ıçın kurunüaşmak geıekmektedıı, çunku bır veya bırkaç ardştırmacının vaktı yetenekleı ı ve ımkân ları, boyle bır ışm gerçekJeştırüebılmesme yetecek duzeyde degüdır Kanaatımce bunun en ıyı yolu, sadece duşunce tdrıhıne yonelık araştırmalar yapacak resmı veya gdyrı ıesmı bır kuıul teşkıl ederek ügüı tarüıçüerı bu kurumun çdtısı altında loplarrıaktır * Doç Dı Ankara Umv Dü ve Tarıh Cografya fak Felsefe Bolunıu Büım tarıhı ABD oğretım uyesı doğa resındeıının bır felsefesının oldnagmı araştırmıştım Arastırmayı daha üenye goturmeyı, başka konuların çalışma çrundemımı doldurması nedenıyle, eger gelırse, gelecek bır zamana ertelemıştım CBT'nın 566 sayısında A.M.C. Şengör'un "Newton, Goethe ve sosyal bilimler" başlıklı yazısmı okııyunca, konuyla ügüı bırkaç duşuncemı, dahd çok beklemeden okurlarla paylaşmayı ıstedım Bence ıkı doga var Şengör'un de belırttıgı gıbı bırı Goethe'nın, dıgerı Nevvton'un doğası Ama bunlann bırbırlerıyle çelışmesı gerekmez, her rıe kadar Goethe, kendısını Nevvton'la bır çehşmede gormuş olsa da Bız Goethe'nın dogasında yaşıyoruz Kırlarında koşuyor, agaçlarırun golgesmde dınlemyor, meyvelerınden tadıyor pınarlanndan kana kana su ıçıyoruz Ya da kaılan yolumuzu kapatıyor, kopardığı çıgların altında kalıyoruz, ruzgârlan damlarımızı uçuruyor, sellen evlerımızı sokup goturuyor Bıze tum canlüıgıyla bır doga tasanmı veren, dogaya bu butuncu, bıreşımcı Goethe'gü bahşuı yanıtıda, onu ayırıcı, bolucu, parçaJayıcı, Newton'gıl, çozumleyıcı (analıtık) bır bakış daha var Bu bakış yuzyılın başında Heisenberg'ın belırttığı gıbı bıze hıçbır dogal tasanmı vermez Ornegın bız, 'agacı' nasıl tasanmlanz9 Atomlar dan, atom altı parçacüdardan oluşmuş elekink yuku dıye mı' Hatta ogrendıgımıze gore, gunumuz fızıkçüerı, atomun yapısı ıçın yuzyülardan berı kıülanüan Bohr modelını bıle fizıkten çıkarmak ıstıyorlar, tasarımsal oldugu gerçegı tumuyle" (?) vermedıgı ıçın Tumuyle matematıkleşmış bır fızık bugun, Heısenberg ın zamanında oldugunfian daha çok tasarımsızdır Agacın ' gerçckte (?) gordu gumuz gıbı yoksa yalnızca fnatematık formullerde ortayı konan, "gorulemeyerı bır şey" ( ?l ) mı oldugunu sormanın hıçıbr anlamı yoktur Ancak, çozumleyıcı bakışla ekie ettı gunız doga bügısı modern dogabüım sayesırıde bız, do ğanm nımetlerınden daha çok yaraılanır, getırdıgı zararlardan daha ıyı korunuruz Fakat bız, bu bakışı, t)ügı ve yaşam dunyamızm bırıcık egemenı olaıak tek başma bııakırsak bıreşımcı bakişı unutursak, sonunda bugun oldugu gıbı bır ' çevre sorunu' ıle karşı karşıya kalınz Bu sonu ca, kuşkusuz, ınsanın yakın çıkarını her şeyın onune çıkd ran, uzagı goıemeyen, gormek ıstemeyen kısa goruşlulugu ve açgozluluqu üe varıldı Ve bu tutumu surdurdugumuzde, yakın bıı gelecekte onun sagladıgı ydiard<m çok daha fazla zarar getırecegıru de büıyoruz Bıreşımcı bakışın, çozumleyıcı bakışa yapacagı en onemlı katkı, ıkıncısının araştırma nesnesı olan doğanın yalnız bır malzeme olmadıgını ona anımsatması olacaktır Boylece doğanm, yalrızca yararldndıgımız talan ettıgımız alan degü, tersıne ıçınde yaşadıgunız evımız oldugunu aynmlayabüınz Esasında, "ekolojı" sozcugunu ılk kullanan E. Haeckel, buradakı "eko"yu Yunanca'da "ev ' demek olan oıkos"dan getırmekle bu "ev kavıamı"ru ongormuştu Ote yandan bıreşımcı bakışın tek tek doga nesnelermın 'asıl" bılgısmı bıze verdıgını bu nesnelen ayrıştırmanın ve onlar hakkında aynntüı bügıye sahıp olmanın yersızlığını savlamak gıbı naıf bır anlayıştan bugun, çozumleyıcı bakış sayesınde zaten çok uzaktayız Ve kuşkusuz bugun, hıç kımse "spekulaM fızıgı' moderrı fızık yerme koymaya kaüaşmaz Cerçı GoetheSchellingHegel ya da Engels tarzmda degü, fakat yenı bır tarzda bır spekulatıf fızıge bugun gereksınım vardır (Burada "spekulatıf'ı, sozcugun kokenındekı "bakmak ", "seyretmek', "temaşa etmekle ılgıh" anlamında kullanıyorum) Bu "spekulatıf fızık", doga nesnelerı hakkında bılgı verme amacında degıl, fakat bu tarz ve her rur bügının temelınde olan etık kaygüan taşıydn onlarla hpsaplaşan estetüc egüımlen de hesaba katdn bır doga ve ırısarı dnldyışını ortaya koyma eregınde olacaktır 571/15 A 4. Büım tarılu ve felsefe ta ııhı gıbı, bırbırıne oldukça ya bancı sayüabüecek bırkac bılgı alanıru ıyı bümeyı gerektıren tarıh dallannda çalışma kulfetme katlanmaya hazır tarıhçılere çok sık rastlanmamakiadır Oncelıkle şunu belırtmek gerekır kı Osmanlılar Done mı'nde muhtelü zaman ve me kanlarda yaşayan dıger medem müleüer qıbı, Turkler de büım ve felsefe ıle ügüendüer yazma ve basma kutuphanelerımızde bu lunan ırüı ufaklı bınlerce yapıtm da kanıtlamış olduğu uzeıe, bu alanlarda bırçok çalışma yaptı lar Bunların büım ve felsefe ta nhçüerırrıız tardfınddn tek tek m celenmelerı ve ozgun olup ol mddıklan ıle gpnH bılırrı VP tel sefe taııhı ıçındekı yerleıınm ve onemlerınm belırlenmesı gere