Katalog

Arap Bedevileri ile Eskimolorın kur dukları çadırlar Saraylar da onemli, onlar da büyük ve ozenlı yapılar. Bu biraz da ilkçag in sarılarının yoneticilere tannsal özellıkler yakıştırmasmdan kaynaklanıyor. Saraylar heıhangi bir yoneticmin konutu olarak degil, tannsallaştırılmış kralların bu dıınyada yaşadığı yerler olarak gorulmuş, Onların sıradan msanlann içirıde yaşadıgı evlere benzememesine çalışılmış, hatta çogu kez go/.den saklanmışlar Istan bul'daki Topkapı Sarayı ın kalın bir sur duvaıı çevreliyor. Pekin'de Çin Imparatorlarının oturdugu saray da çok buyuk bir alanı kaphyor, onun da çevresi yuksek duvaıiarla çevrilı, adı ı.se Yasak Kent. Içınde yaşarırnayarı, çok sınırlı ış levlerı nedeniyle arıcak belli zamanlarda kııllarıılan başka yapı turlerı de var Sa vutıma yapılan bunların arasmda Insanlar içindo yaşadıklan yerlerı dış saldırganlardaıı korumak amacıyla çok eskıden berı sctler, surlar, kaleler, hisarlar yapmışlar. Bunlar bir yerleşmeye yakın olabıldıgı gıbi onun dışmda, hatta çok uzagırıda olabiliyorlar. En bilinen örneğı de Çin Seddi. Bu yapılann günluk yaşamla, barınma isleriyle dogrudan ügileri yok. Aına hepsirün tasarımına özen gosterümış, onları en görkemli bıçımde gerçekleştirecek beceriye sahip ustalar, sanatçüar yetıştırılmiş. Zarnan içınde bu sanatçüar öte kı yapılan da benzer düşuncelerle oluştuımaya başlaînışlar, yani onlan da bellı bir duygu ya da düşünceyı ılete araçlar gibi görüp biçimlendırmeye yönelmişleı. Bu arada, konutlara ne oldu diyeceksiniz. Onların yapımı da surrrıuş dogal olarak, onlar da gelıştinlmış, ama bu daha alçak gorıüllu yereçler kullanılarak, daha gosterışsız bıçimlerle olmuş da suslu ve gosterışli yapmaya çalışıyorlar, Hayvanlarırı biı uumdihgı yok, onların am:ak yapı etkınliklennden soz edebılıyoı uz aııid insanlann bir yapı sanatı oluyot. Butun bunların anlatmakian amaç insanlann hayvanlara ne derüı ustun oldu gunu kanıtlamak degıl Bu tur karşılaştır malar rnımarlık adırıı veıdıgimiz olguyu tiaha iyi anlamamıza, yorumlamamıza yardımcı olacak ipuçlannı ıçerdiklerı içın onem taşıyorlar Nasü bir çalgının çıkardıgı her ses müzık olamıyorsa, nasü yazılan her yazı, söylenen her söz bir yazın yapıtı sayılmıyorsa, her yapı etkinligini de mımarlık yapıtı olarak degerlendırmek olanagı yok. Bu nederüe ilkel barmakları mimarlıgın kökeni olarak görmek zor. Mirnarlık özel bir yapı etkınlıgi, bilinçli bir biçimde tasarlanan, biçimsel, sımgesel kaygüarla oluşturulan, ozenle uygulanan bir yapı etkinhgi, kaynagında da böyle oluşturulan yapılar var. Amos Rapoport mimarlıgın kokenine ılışkın bir yazısında benzer duşunceleri "... Sorulduğunda pek çok ınsan mimarlıgın bir bannak olarak başladğını söyleyccektır Sonuçta ilk yapılar evlerdı, m sanların da yaşamlannı surdürmek içın ba nnaklara gereksmımi vardı. ama bannmak bir konulun tek, hatta cn önemlt ışlevı bıle değıldır. .. Yapay (ızıkscl çevrelenn çeşıtlı amaçlan vardır Insanlan ve ınsan etkınliklerını dış ethlerden, otekı ınsan ve hayvan lardan, doğaustu guçlerden korumak bunlardan yalnızca biri. Yapısı gcreğı yabanıl olan doğanın içinde msancıllaştınlmış, guvenh bir alan yaratmak, insanlann toplurn ıçindeh ycnnı belırleyen ve bunu vurgulayan, içinde yaşanahılecek bir ycr oluş turmak da ışlevlermın arasında. Onun içın mimarlıgın kökenı daha geniş bir babş açısmdan e/e alındığı, iklim, teknolojı, yapı gereçleri ve ekonomidcn çok daha önemli olan sosyokultürel ctkenler gözönunde tutulduğu zaman daha ıyı anlaşılır..." sozletiyle arüatıyor En ılkelınden en gelişmişine kadar her yapı etkınlıgıru bu yapay fgızıksel çevre duzenlernesi olarak görmek olası Kımı zaman bu etkinliklere yön veren kaygılar bıreysel duzeyde kalıyor, bellı ilkelere uyma kaygısı gudulmuyor. kimi zatnan da bu etkınlıkler toplumca benim senıyor, herkesm uydugu olçutler dog rultusunda gerçekleştiriliyorlai", yapım et kınlıklerının uyumlu bir duzen içinde ol masına çalışılıyor. Bu gıbi durumlarda bıçemlerden (usluplardan) söz ediyoruz. Biçemler de, uzun ya da kısa suren donemlerde, onlan yaratan toplumun ortak duyuş ve sezışlerını, bılgı ve duşunce bırikimini, inançlarını yansıtıyorlar. Bu noktaya gelindikten sonra tek tek yapılann ne olduğu artık onem Hacılar yerlefmesindeki evler taşımıyor. Konut ya da saray, tapınak ya da ambar, hangi yapı bu ortak onlatıma katkıda bulunuyorsa onu mirnarlık yapıtı olarak nıtelendırmek olası Bu yerde bu Türk evı, Jap^on evı gıt>ı bannma işlevıne yonelık olabılıyor, başka bir yerde bir tapmak, bir dınsel yapı bu görevı üstlenıyor. Bir yerde kerpıç gıbı geleneksel bir yapı gerecini kullanan bir yıgma yapım yontemı, başka bir yerde de çelık ya da donatılı beton gıbi çağdaş geıeçlerı kullanan ıskelet ya da kabuk yapım yontemlerı bunu surduruyorlar. Bu amaca yonelık her yapı, yapı sanatı vanlaı ıçgüdulerıyle yapı üretırlerkerı ınsuiılar onları özel olarak tasarlıyorlar. Hıçbır hayvan geçmış bir olayı anımsamak ya da anım.satmak, bunu gelecek kuşak lara ıletrnek amacıyla yapı krmuyor İn sanlar ıse yapılarını bir duygu ya da dıı şurıce iletnıe aracı olarak kullaruyorlar, onlan kendılerınden sonrakı lere kalacak anıtlar olarak gorüp ozenle bicimlendirmeye, onlara sımgesel bir ıletı yuklemeye çalışıyorlar. Toplu yaşayan hayvanlar arasında da bellı biı aşama sırası (hıycrarşı) gozlenıyor ama bunun ust basamaklarında yer alan bireylerın yuvaları otekılerden (iaha farklı, daha buyuk ya da daha suslu olrnu yor. Hayvanlar da kımı zarnan oldukça dayanıklı yapı gereçleı i kullaruyorlar ama hıçbırı bunların arasında bu daha degerli, bu daha gıızel turunden bir aynm, bir seçim yapmıyor, bu yalnız msana ozgu biçimlendu rne kaygısından gelerı bir yaklaşım. Hayvanlar yapılarmı fizıksel işlevleri en ıyı karşılayacak biçirnde du zenlıyorlar, ınsarılar ISH onlara sirrıgesel anlamlar yakıştırıyorlaı, onların toplumbı limsel va davıanışbüimsel (sosyolojık ve psıkolojık) ışlevlerını do onemsıyorlar, bu nederüe kımı fiziksel ışlevlerın aksamaHi onlan rahatsız etmıyor. Hayvanlar yapılarmrn içını sıcak ve yumuşak yapmaya özen gosterırken ınsanlaı onların dışını Yapılar arasındaki farklar Barınaklardan yola çıkılırsa hayvanların yapı etkınlıkleriyle insanlann yapı otkinliklerı arasında orıemli bir aynm yokmuş gıbı gozukuyor ama öteki gözle bakıldıgında ış bırden degişiyor. Hayvanlar yalnızca yaşamsal gereksinmelerini karşüarnak amacıyla yapı yapıyorlar, çogunlukla da kcndilerinden sonrakı kuşagı, yani yavrularını gozeterek yuva kuruyorlar. Buna karşılık ınsanların ilk kalıcı ınimarlık yapılan oluler içın oluyor. Hay571/14 açısından uyrıı degerı taşıyoı. tum msanUgın ortak kulturcl kalıtının bir parçası durumuna gelıyor. Adına da mımarlık dıyoruz. (*) Dr; Dogu Ak. üıuv.Mirnarlık Fak., Gazimago.saKıbns, Mersin Kayrıaklar; • Barusler Fletchcı, Sır Banister Fletcher's A History of Archıtecture, edıted by John Musg rove, 19t edıtıon, Londoıı, 1987 • Anonım, "Mımaılık", AnriBrıtannica Genel Kultur Aıısıklopedisı, cılt 16, Istaııbul, 1993. • Jdcqut;tld Hciwkea, Bıldatlas der Fruhen Kıılturen, Gutersloh, 1977. • Anonira, Hcture Reteıeııcc Book of Homea, t;dıluı: Boswcll Tdylor, Ijeicester, 1969. • Enrıco Guıdoni. Primıti ve Arhıtecture. London 1987, • Anonıın, Introcluctinn to Archıtecture, editod by James C. Snyder/Aııthony J, Cdlaııese, NevvYoık, 19/9 Çatal HöyUk evlerinden biri