Katalog

denklemler bulma çabası ıçmdeler Duzen ve duzensızlıge kumeleşme ya da puruzsuzluk açısından yaklaşmak yerıne, bunu bügı yogunlugundakı bır degışüdık olarak yorurnlcimak, zaman oku açısın dan yerçekunı üo termodınamık arasın dakı ılıntıyı gostonnede yararlı olabüır Tumuyle duzensız bır durumun betımlenmesı ıçın çok az bılgıye gereksınım duyulur Ornegın, termodınamık denge ıçındekı gaz dolu bır kabın ırıolçeklı du rumunu anlatmak ıçın, onun sıcaklık derecesı ve hacrrunı vermek yeterlı olacaktır Oysa kı, ıçınde çok sayıda sıcak bolge ve gırddpldnn yer aldıgı bır gazın betımlenmesı ıçın daha fazla bılgıye ge rek vardır Bu sıstem denge durumuna yaklaşükça, degıştirümesı olanaksız bır bıçımde bügı yıtımme ugrar Bır kıtle kara bır noktaya donuştugunde, bılgıyı yıürır Gıderek tırmanan yerçekımı alanı ışıgı ıçme alır Işıktan da ha hızlı yol alamadığı ıçın, bügı de bu ala nın ıçınde süaşıp kalır Enınde sonunda, kıtienın çevresınde bır olay çevrenı oluşur ve bu çevren bügınrn dışanya sızmasına engel olur Dışandan bakan bırı ıçın, kıtlenın bügı ıçerıgı delıgın ıçınde yok olur Bu yuzden, kara delıklenn tıpkı normal termodınamık yasalanna ozdeş bır dızı yasaya ayak uydurmalan hıç de şaşırtıcı bır olgu degüdır Termodınamıgın ıkıncı yasasına, dizgelerı dengede tutmanın doğal bır yo lu gozuyle baküabüır Bu yasanın yerçekımını de ıçıne aldıgı duşunulurse, o zaman üoncı yasa duzenlıden duzensıze dogru uzanan bır egılımı belırtmektedır Araşürmalardan evrenın ük evrele rınde gerçekten de son derece punızsuz oldugu anlaşüıyor Madde ve ısı enerjısı açısından ele almdıgında, bu durum dengeye çok yakm olmakla bırlıkte, yerçekımı açısından bdkıldıgında dengeden çok uzaktır Evren gelıştıkçe ısü duzene ka vuşmdsınd karşırı, yerçekımı açısından gıderek duzensız bır duruma geldı Boy lece üoncı yasanın geregı de yerıne getırümış oldu Bu durum zdrrıan okunun, evrenın ük evrelenndekı yerçekımı duzenınden kaynaklandıgını ortaya koyuyor Gelgele lım, bu kez de evrenın neden boylesıne yerçekımıne baglı bır duzenle ortaya çıktıgı sorusu akla gelıyor Uzmanlar son yüldrdd evrınırı ılk durumu konusund bır açüdama getırme ye çalısıyorlar Bu alanda gerçekleştırüen arastırmalar son derece kurgusal olmakla birhkte, tumu de buyuk patlamanın hemen ardından evrenın boyutunda ansızın korkunç bır buyume meydana geldıgı goruşunde bırleşıyor Ne var h, soz ko nusu buyume sorunun yalnızca bır bolu mune açüdık kazandınyor Bunun neden oyle oldugunu anlamak ıçm, kırnı kuramcüann one surduklerı gıbı, evrendekı buyumenın enınde sonunda durdugunu ve evrenın buzuldugunu duşunun Boyle bır durumda evrenın devınımınde zaman açısından bır bakısım gorulur, başlangıç ve sondakı yogunluk aynı olurdu Bu genış olçeklı bakışım, temelde 561/8 yatan yerçekımı yasalarırun zamdn açısından bakışımlı oldugunu ydnsıtrnakta ve zamarüa ılgüı bır durumun neden bır bdşkasından farklı sonuçlandıgı sorusunu gundeme getırmektedır Buyuk patlama nın ardından bır buyume ya da genışleme donerm yaşandıysa, acaba "buyuk parçdlanma" oncesınde de evrenı zdman dçısından bdkışınüı küacak bır kuçulme donemı yaşanamaz mı? Boylesı bır kuram 6O'lı yıllarda Thomas Gold tarafından ortaya atüdı Gold'a gore, evrende bır kuçulme olmdsı durumunda, zaman oku dd tersıne donerek, yagmur damlaldrının gok yuzune dogru yukselmesıne, ısının soguktan sıcaga akmasına ve ınsanlann gençleşmelerme neden olacak Kısacası, füm tersten oynatümış olacak Bu kuçulme surecme tanık olan ınsanların anlıksal sureçlerı de tersıne donecek ve olanlan son derece dogal karşüayacaklar İlk tarım devrimi Anadolu'da oldu Y Kuvantum evrenleri Bırkaç yıl once Murray GellMann ve Jaznes Hartle tarafından one surulen daha umut verıcı bır açüdama ıse, evrenın bakışımsız oldugunu kabul edıyor ve olaya açüdüc kazandrrmak ıçın kuvantum kuramına başvuruyor Kuvantum fızıgı, evrenın ıçınde bulundugu kuvantum durumunun çok farklı bıçımlerde evrüebüecegını belrrtıyor Bu farklı bıçımler, duzenlı başlayıp duzensız bıt me, tam tersı ya da başında duzenlı sonra duzensız ve en sonunda yenıden duzenlı olma gıbı seçeneklerı ıçerıyor Ne var kı, bu seçeneklerden yalnızca çok azı canlılar tarafından dlgüanabüır Yaşam ısıldevımbılımsel bır denge uzerıne kurulmuş oldugundan, evrenı "başlangıç" adını verdıgımız, tek bır zaman sınırından gozlemlememız çok dogaldır Oysa kı zaman dçısından bakışımlı bır evrene tanık olmdmız çok daha guç tur Olası evrenlerın yalnızca çok guçlu bır bolumunun hem başlangıç hem sonu duzenhdır Bu nedenle canlılann, başında duzenlı sonunda duzensız bır evrene tanık olma olasüıgı çok ddha yuksektir Eger bu goruşler dogru ıse goruşlerın pamuk ıplıgme baglı olçumlerden yola çıküarak ortaya atüdıgını kabul etmek gerekır o halde, zaman okunun da uzamsal bır benzerı vardır Fizik yasalan zamanın yonuyle ügüenmedıklerı gıbı, uzayın yonune de ügı gostermezler Yıne de, fizücsel sıstemlerın çogu uzayda bellı yonlere yonelırler Omegın, Samanyolu'nun eksenı evrenın bellı bır bolumune dogru yonplmıştır Ancdk, başka gokadaların eksenlerı farklı yonlere çevrılmıştır Yanı yasalar fizücsel dızgeler tarafindan bozu lan bahşımlara sahıp olabüırler Eğer ıçınde bulundugumuz evren yasalarm zaman açısından bakışımını bozmamış ve bır zaman oku oluştur mamış olsaydı, bızler burada olamayacagımızdan, bunun ayırdına da zaten varamazdık Rita Urgan Kaynak New Scıentıst, 1 Kasım : ilkel bir buğday türü. aklaşık 10 000 yü once neolıtık donemde ınsdnhk tarıhının en onemlı olayı ger çekleştı Bu olay tanm devrimiydi Yabanı tohumları ıslah eden ve hayvanlan evcüleşüren Homo sapıen'ler, tarım devrımıyle dogada ne buldularsa yeme alışkanlüdanndan kurtularak daha gelışmış bır yaşam şeklıne adım attüdr O gune dek uygarlık yolunda atümış her adım, tanm devrımıyle ddha saglam bu temele oturdu Ekosısteme yapüan mudahalelerle yıyecek oldrak tuketüecek bıtkı ve hayvan uretımı ınsan nufusunda anı patlamalara yol açn Ayrıca tarımın yaygınlaşması ınsanlann yıyecek bulmaktan başka ışlerde uzmanlaşmasına da zemın hazırladı Bu devnmın nasü, nerede ve kımler tarafından oluşturuldugu bugune dek bılınmıyordu Ancak Scıence dergısmın son sayısında yer alan bır yazı, konunun büınrneyen yonlenne ışık rutuyor Son 10 yüdır büım adamlan tanmla ügüı dk fadlıyetlerın Ortadogu bolgesınde gerçekleştıgını üerı suruyor Bu bolge genış anlamda Israü'den Lubnan ve Sunye'ye, oradan Irak'ın ova ve tepelermden geçerek Turkıye'nın guneyıne ve en nıhayetınde Iran Korfezı'nın başladıgı noktaya uzanıyor "Bereketli Yanmay" adı verüen bu genış bolgede tanmın hangı noktada başladıgıru bulmak, saman yıgını drasında ıgne aramaktan farksız oldugundan, büım adamlan araştırmalannı surdurebümek ıçın bolgeyı daraltma yoluna gıttüer Bazı büım adamlan farklı bıtküerın ve hayvanlann farklı bolgelerde ıs lah edüıp evcüleştırüdıgını, bunların sonradan kultu re a / '11/ I J » ' ^ ^ v e r ı ? yoluyla bırleşürüdıgını ıddıa edıyor üı ipUCU'. IIK6I Dir ger bır grup, tanm devrımmın çok kısa bır sure ıçınde, kuçuk bır toplumda ortaya çıktıgını, sonrdddn ekonomık temaslar sonucu komşu bolgelere ve dunyaya yayüdıgını one suruyor Bu gruba gore bu bolge Turkıye'nın guneydogusunda Karacadağ'm eteklennde yer alıyor Bu ıddıayı başlıca üa etmen desteklıyor Bırıncısı, buranın büınen en eskı tanm yerleşırn bolgesı olması, üancısı Ortadogu'da bugun yetışen bıtkı ve evcıl hdyvanlarm burada yaşamış olan yabanı soylardan gelmesı Ne var kı bu üa kdnıt dd kesın degü Oncelüde, tanm yapüan ük yerleşım bolgesı henuz keşfedümemış olabüır Aynca evcü leştırümış hayvanlann vahşı dtalannın yalnızca Karacadag'da degü, Ortadogu'nun dı ger bolgelerınde de ydşddıgı druk büınıyor Norveç Tanm Unıversıtesı'nden Manfred Heun ve Koln Max Planck Enstıtusu'nden Franceaco Salamini başkanlıgındakı bır araştırma elabı ük tanmsal fadlıyetlerın Turkıye'nın guneydogusunda başladıgı tezının dogrulugunu kdnıtldmak ıçın bol gede yogun bır araştırma başlattı Ilkel bır bugday turunun geneuk yapısını ınceleyen ekıp, bu buğdayın ılk kez kez Turkıye'nın guneydogusunda yer alan Karacadag sıra daglannın eteklerındekı bereketli topraklarda yetıştınlmeye başlandıgını ortaya çıkart tı Soz konusu bugday turunun büımsel adı kuçuk kızıl buğday denüen tntıcum monococcum monococcum'du Bu tur, erken tanm donemınde yetıştırüen başlıca urundu Kızü bugday bugun Balkanlarda bazı bolgelerde kısıtlı mü<tarlarda da olsa hâlâ uretüıyor En onemlısı hzü bugday bugun Ortadogu tdrımının en onemlı urunu 1,362 çeşıt ıslah edümış veya yabanı kızü bugday turu uzerınde ınceleme yapan araştırmacüar, ıslah edümış tum kızü bugday turlennın tek bır yabanı soydan geldıgını gordu Bu sonuç dd tanm devrımmın dunya uzerınde tek bır noktadan başkdıgı ıddıasını destekler nıtelücteydı Tanm ızlen taşıyan en eskı arkeolojık yerleşım bolgelerınm, Karacadağ eteklerı ne brrkaç küometre uzaklıkta bır alanda yer dlmdsı, tarımın Karacadag'dan yayümış ol ması olasüıgını kuvvetlendırıyor Bu durumda bu kentlerı kuran ınsanlann tanhın en onemlı keşfinı gerçekleştırdüderı anlaşüıyor Ne var kı bazı arkeologlar bu yenı bulgulan hemen kabuUenmeye yanaşmıyorlar Erken tarım konusundakı çalışmalanyla tanınan Yale Unıversıtesı arkeologldnndan Dr.Frank Hole, ük çıftçüenn Olu Denız'den Şdm'd kddar uzanan bır kondor uzerınde yaşamış olabüecegını kaydedıyor r Reyhan Oksay Kaynak The Economıst The New York Tımes