Katalog

YAPAYZEKA Felsefe ve insan merkezli bilgisayar sistemleri İnsan becerlsini ne oluşturuyor? Böyle bir bilgiyl kapsayan, becerileri arttırma amacındaki bilgisayar programlarını nasıl hazırlayablliriz? Iskandinav ülkelerinde, insan merkezli bilgisayar sistemleri yaratmak Içln felsefeden yararlanılıyor rının doğasını ortaya koymak içln felsefecı Ludwlg Wltlg«nstatn ın son yazılarından yararlanıyor Göranzon Wıttgensteın ın "bir kurah Izlemek, bir dlzi bllgkJen yararlanmak yerlne, ömektor temel alınarak bir şayln pratlk yokian naaıl yaptlabilecaglnl kavramaktr yaklaşımı ustunde duruyor Fotoğrafçı ömeğl E skı Mısır'da doğramacıların kullandığı teknıklerı ortaya çıkarmak ıle ılerı otomasyon bıçımlerı gelıştırmek arasında ne gibı bır bağ bulunabılir? Stockholm de bulunan Isveç Çalışma Yaşamı Merkezl araştırmacılartna gore, bu bağ, insan becerislnin doğasını anlamak ıçın gerekli, boyleoe, farklı teknolojıler kullanılarak becerilerın nasıl arttırılabıleceğı daha belirgin blçimde ortaya çıkıyor Bo Göranzon tarafından yönetilen ataştırmalar, son yırmı yıldır Iskandınav ülkelerinde gelıştırılen bilgisayar sıstemlerının kullanılmasına ve tasarımına farklı yaklaşımın meyvelerlnden bırı Tum Iskandınav ulkelerindekı araştırmacılar ve sendıkacılar, bilgisayar temellı otomasyon sıstemlerının seçiminde ve tasarımında kullanıcıların katılımını sağlıyorlar Bu çabanın altında endustrıyel devrlmin Ideallerınln yaşama geçirllmesı yatıyor Araştırmacılar, bunu gerçekleştirmelerının, ülkelerinde sendıka uyelığının yaygın olması ve sendıkalarla yönetıcıler arasında bır ışbırlığı geleneğinın bulunmasıyla mumkun olduğunu belırtlyorlar Bu Işbırliğı. Stockholm'dekı çalışmalara belirgin bır bıçımde yansıyor Araştırmacılar, vaka çalışmaları ustunde yoğunlaşıyor Bu vakaların becerılı "sujeler"ı, örneğın fotoğrafçılar hemşıreler, doğramacılar, araştırma grubunun uyelerı oluyor Araştırmacılar, aynı zamanda, doğal bilımlerln analıtik teknıklerı yerıne, ınsanların betlmleyıcı yaklaşımlarından yararlanıyorlar Beceri ve felsefe Isveçlı araştırmacılar, insan becerılerlnln betımlenmesınde lelsefeye yonelıyor Goranzon, yöntemını "bllgl yaklaşımı kuramı" olarak tanımlıyor ve felsefe "yapmadığım', araştırmasının bır parçası olarak bllglnln dogası ustune felsefı tartışmalardan yararlandığını vurguluyor Böylelikle, bllımsel gırışımlere, özellıkle pslkolojl bıliminin temelınl oluşturma gırışımlerıne meydan okuyor Orneğin bazı bılımadamları, bılgısayarı insan zekAsına bir model olarak göruyor Çoğunlukla yapay zekâ alanında çalışan bu araştırmacılar, bılgısayarların programları ışleme sokmasıyla insan beynının ya da aklının duşuncelerı "ışleme sokması" arasında genış bir benzerlık bulunduğunu belirtıyorlar Zekanın sımgelerl manıpule etme temelı ustune kurulduğunu savunuyortar Bu sav, bir bilimsel psıkolofi oluşturmak ıçın caba gösterenlere bır temel sağlıyor Aynı zamanda, insan bılgısının ve becerllerinin otomasyonu gırışımlerı ıçın de bır temel sağlıyor, çünku nkl davranışm "hesaplanabılır" olduğunu, yanı bilgisayar gıbı bır dızı önerme, kural ya da algorıtm olarak ifade edilebileceğını ileri suruyor Akıl Ile bilgisayar arasındakı benzerllğe bır sınır, zekaya bır "entelektuel" göruş getırmesınden kaynaklanıyor Yapay zekâ ustunde çalısan araştırmacılar, zekânın sayı sal modell çabalarının bır temel noktasım sunuyor Entelektuel becerileri uretmekte, pratık becerileri uretmeye gore daha başarılılar Ûrneğın, satranç programları bugun büyukustalarla başabaş mucadele edebılıyor, ancak Iki yaşındakı bır çocuğun bır odanın ıçlnde yolunu bulması kolayca uretılemıyor Bazı araştırmacılar, bunun "kapalı" bılgı olarak bılinen sorunu ortaya koyduğunu duşunuyor Kapalı bilgı, doğal olarak ya da anında sozcuklerle ıfade edılemeyen bılgıdlr Buna karşın, satrancın kuralları bır dızı onerme halınde ıfade edılebılır, açık hale getırılebılır Bununla bırlıkte, bazı kışıler bir satranç ustası nın kuralları uygulamanın ötesınde gelışme gösterdıgını, dolayısıyla bu oyuncunun beceri sının "açık" olarak yakalanamayacağını ilerı surebılır Otomobll kullanmak, hatta bır odada yurumek gıbı pratık becerıler kapalı bllgınin örneklerıdir Bunlar, ınsanların betimlemekte zorluk çektıklerı, fakat kolayca uyguladıkları becerılerdir Bazı araştırmacılar, bu kısıtlamalar karşısında noral ağ modellerı temelı ustune kurulmuş bilgisayar donanım ve yazılım tasarımlarına yönelmıştlr Bır "nöral ağ" bılgısayarını programlamak, matematiksel ve Istatıstıksel becerıler gerektırır Makınenın bır işl yerıne getırırken ızleyeceğı yol ıçın bir algoritm oluşturmak gereklr, örneğın belırlı bir durumu tanıması içln Programcının, ışın kendisının bir lanımını bulması gerekmez Makine, ıstatıstıksel bır anallz uygulayarak ıpuçlarını bulur Bu yaklaşım, bir yuzu tanıma gıbi bazı "kapalı" bılgi türierının otomasyonunda yararlı olablllr Asıl önemli soru Stockholm'dekı araştırmacılar, zekı makıneler (yapay zekâ) gelıştırmenın ya da zekı insan davranışlarını bilgisayar programlarıyla uretmenın mumkun olup olmadığıyla pek ılgilenmiyorlar Göranzon. maklnelerin duşunup duşunmedıklerı sorusunun doğru soru olmadığını belırtıyor Awl Onemll «oru, otomasyonun çalışma ve insan becerılerıne ne ölçude yansıyacağıdır Bu nedenle Göranzon beoaritorl boflmlanM üatttnd* duruyor Göranzon, kapalı bllglnln tanımı ve bece Bır çalışmada, Göranzon profesyonel fotoğrafçı Peter Gullers ın çalışmalarını ınceledı Gullers bır fotoğraf ıçın otomatik ışıkolçer kullanmadan ışık koşullarını değerlendırdlğı zaman ne yaptığını betımledı Yaptığı değerlendırme, yıllar boyunca edınılmış deneyıme dayanıyor "Sağ •llmln baş parmak v« Işarat parmagı, kameramn poz ayannı 'uygun bir yere' getirlrken, sol ellm flltre ayarını yapıyor Bu sureç, hemen heman otomaökleşmlş durumda." Gullers ın ızledığı kurallar, odaklamayı hesaplama ıçın bır dlzl formul değıl Göranzon'un Gullers ıle yaptığı çalışrnanın onemlı bır sonucu daha var Becerllı bır profesyonel fotoğrafçı, gozuyle ışık koşullarını değerlendırırken bır bilgisayar gıbı davranmayabılır, buna karşın, bu ışlem "hesaplanabllir"dlr Bir otomatik ışıkölçer, usta fotoğrafçının yaptığının eşdeğerını ışlevsel olarak yapar Bu bızı Stockholm çalışmasına goturmektedır Bu calışmanın amacı, hangl becerilerln otomaBkleşHrileceğl degll, bir beceri otomaUkleşUrlldlgl zaman ne oldugudur Sureklı ışıkolçer kullanan bır fotoğrafçının, gozle ışık koşullarını değerlendırme yeteneğını kaybetmesını bekleyebılırız Fakat Gullers, bundan daha fazlasını kaybettıklerını ılerı suruyor, golgelere duyarlılıkları korleşıyor, bu da cektıklerı fotoğrafların kalltesinı etkilıyor Makine bunu telafı edemez Gullers ın calışması, artMft v* H M b«oaritorl kapsayan özel bır durum olarak göruleblllr Josefson'un bir grup hemşıreyle yaptığı çalışma, ınsana özgu becerllerın neler olduğunu sergılemeye yardjm edlyor Josefson, hemşırelerın kendı pratik becerileri konusundakı değerlendırmelerını analız etmelerıne yardımcı olmak amacıyla WWgensteln 'ın Felsefı Soruşturmalarından (Phılosophıcal Investıgatıons) aldığı bazı pasajları kullandı Otekı saptamaların yanı sıra, hemşırelerın, becerilerinin değerınin nereden kaynaklandığını lyıce anladıkları gözukuyor Örneğın, kitaptakı "Insanogiunun btlglsl" ustune bır pasaj. yınelenen konuşmaların konusunu sağlıyor "Bırısı bu bılgıyı oğrenebılır mı? Evet, bazıları öğrenebilır Fakat bır kurs gorerek değil, 'deneyım' ıle Blrisl, bu konuda ınsanın oğretmenı olabılir mi? Muhakkak Zaman zaman, ona doğru yaklaşımı gosterır Burada, 'öğrenme' ve 'öğretme' bu çerçeve ıçındedır Klşının burada öğrendığı bır teknık değıldır, doğru değerlendırmelerı oğrenlr Aynı zamanda kurallar da vardır, fakat bır sıstem oluşturmazlar Yalnızca deneyımlı kişller bunu doğru olarak uygulayabılır Burada en zor olan, bu tanımsızlığı doğru olarak sozcuklere dökmektır" Bu tur pasaılar hemşırelerın gruba getırdığı deneyımlem anlaşılmasında yardımcı oldu örneğın bır hemşıre, öfkelı hastalarla nasıl başa çıkacağını, yaşlı ve daha deneyımlı bır hemşırenın davranışını yakından gözlemleyerek öğrendığını anlattı Bır dığeri, bir ameliyat sonrasında, tum yaşam ışaretleri normal olmasına karşın. hastanın gerçekten lyıleşmedığını "gorme" yeteneğını anlattı, fakat bunu nasıl başardığını açıklayamadı, yıne de deneyımının belırleyıcı bır etken olduğuna ınandığını belırttı Bu calışmanın sonuçları, Göranzon ve Gullers'ın çalışmalarında olduğu gıbı, belırlı bir becerıyı betımlemenın otesıne gıdıyor Josefson'un "Mühendis olarak bir hemşire" adlı denemesı, hemşırelığe kuramsal ve bılımsel bır temel vermeye çalısan araştırmacıların çalışmalarıyla karşıtlık gosterıyor Örneğın, ABD Ann Arbordakı Hemşıre Araştırmaları Merkezı'nden Judy Ozbolt, hemşırelerın guvenılmez ve sınanmamış uygulamalarını duzeltmek ıçın uzmansıstem teknıklerı gelıştırmeyı umuyor Fakat Josefson'a gore, yalnızca yerınde öğrenilebılecek ve bır dızı kural halınde formule edılmesine olanak olmayan pratık becerıler, hemşırelığın asıl temelidır Ozbolt'a gore, pratık deneyıme ve çıraklık yöntemlerıyle öğrenmeye guvenme, bilimsel standartlarda ve profesyonellıkte bır eksıklığı goslerıyor Iki araştırmacı arasındaki farklılıklar, hemşırelerın nasıl eğltilmelerı ve lyı bır hemşıre nasıl olmalı konularında derin farklı sonuçlarla bırlıkte, bılgı ustune farklı kuramları da ortaya koyuyor Sadece gereç... Stockholmlu araştırmacılar ılkesel olarak yenı teknolojllere karşı değıller, fakat ınsanların yerını placak olmaları açısından değıl, gereçler olarak bakılmaları gerektığini savunuyorlar Bu gereçlerı kullananların, bunların gelışmesınde çok daha fazla katkıda bulunmalarını belırtiyorlar Bu bızı Eskı Mısırdakı doğramacılık teknıklerıne göturuyor Stockholm'dekı merkezde araştırmacılarla bırlıkte çalısan Thomas Tempte adlı bır marangoz, bır sergıde Tutankhamen ın sandalyesını gordu Eskı Mısırdakı tahta oyma gereçlerını ıncelemeye başladı ve sandalyenln aynısını yapmaya karar verdı Bu çalışma, gereçlerln koyduğu sınırları anlamak ıçın bır egzersıze dönuştu aynı zamanda, bırçok araçtan yoksun olan, oranlamayı göz kararıyla belırlemeden keresteyı secmeye kadar bır dızı becerıye sahıp olan marangozlara saygı duyulmasını sağladı Tempte, bu marangozların kullandıkları gereçleri icat ettıklerını ve gelıştırdıklerını vurguluyor Bu çabalardan, bugün kullanılan gereçlerın tasarımında da yararlanılabllir Bugunden bır örnek vermek gerekırse, Isveçlı ve Danımarkalı araştırmacılar, bır bilgisayar sıstemını tasarımlamak ıçın Nordıc Graphıcs ışçı sendıkasıyla ışbırllğl ıçınde çalışıyorlar Stockholmlu araştırmacıların beceri uzerıne çok farklı vaka çalışmalarının sonuçları, insan becerilerinin çoğunu gerçekleştiren bilgisayar sistemlerının yaratılması içın bır reçeteye donuşturulemez Aslında, sonuçlardan blrı de bu tur sıstemlerın yalnızca pratikte gelıştırılebıleceğının ve uygulanabıleceğının ortaya konmasıdır "İnsan merkezli" yaklaşımla gelıştırılmış bu sıstemler, daha lyı çalışma koşullarını sağlayacaktır (m.a. N*w Sctantlıt 1706) 22017