Katalog

JEOLOJİ iKLİMBİ LİM Buzul hareketlerini yönlendiren Okyanusatmosfer sisteminin kütlesel hareketi, yerkürenin yörüngesindeki çevrimsel (cyclic) değişiklikleri buz tabakalarının ilerleyip geri çekilmesine bağlayan anahtar olaylardır. leri değiştirerek buzullarm ilerlemelerini ve geri çekilmeleri arasındaki dengeyi bozar. Astronomiyle buz çağı arasındaki bağ nedir? Mevsimsel değişiklikler ıklımin bütün yerkürede değışmesini nasıl sağlar? S on bir milyon yıl içinde sekiz kere dünyanın iklim dengesinde bir şey değişerek kuzey enlemlerdeki karların erimesini engelledi. Erımeyen karlar sıkışarak buzlaştı, giderek buzulları ve buz tabakalarını oluşturdu. On binlerce yıl sonra buz tabakalarının kahnlığı birçok kilometreye ulaştı. Orta Avrupa'ya ve OrtaBatı ABD'ye kadar indi. Sonra buzul çağı çev Çeviri: Gülşat Aygen Mevsimsel değişiklikler Bu soruların yanıtları buzullarm ilerleyip geri çekilmelerine eşlik eden iklim değişikliklerinin doğası, zamanlaması ve boyutuna ılışkin çok miktarda veri gerektirirler. Pek çok araştırmacı mevsimsel değişikliklerin Kuzey Yarımküre'deki buz tabakalarını doğrudan etkilediği fikrini öne sürdüler. Buna göre yaz güneşinin azalması buzullarm artmasına, güneş ışınlarının artması ise buzullarm erimesine neden olur; buzullarm miktarı da dünyanın iklimini değiştirir. Biz, tersine buz tabakalarının iklim olaylarının nedeni değil sonucu olduklarını düşünüyoruz. Mevsimlerin şiddetindeki değişiklikler, buharlaşma ve yağmur düzenlerini değiştirerek atmosfer ve okyanus işlemlerinin farklılaşmalarına neden oldu. Her farklılaşmada okyanustaki dolaşım ve ısı dünyaya yansıdı, atmosferin özellikleri ve mevsimler değişti ve buz tabakaları ya büyüdü ya da küçüldü. Bizim önermemiz buz çağlarının astronomik kuramının bir yadsınması değil devamıdır. Söz konusu kuram ilk olarak 1842'de öne sürüldü. Yugoslav astronom Buz katmanlan ve buz dağları, son buzul çağı sırasında iki yarıkürede de yayılmışlardır. Şekilde, yaklaşık 19.500 yıl önceki buzul haritası görülüyor. Haritada, kara buzulları kırmızı renkle, denlz buzullan ise sarıyla gösteriliyor. (Kara buzullan, o zamanlar deniz seviyesinin daha düşük olması nedeniyle, daha geniş bir alana yayılmaktadır). Grafik ise, Amerika kıtasını kuzeyden güneye katetmekte olan dağ sırasının üzerindeki ortalama kar kalınlığını göstermekte. Grafiktekı mavi çizgi, buzul çağındaki kar kalınlığını, kırmızı çizgi ise, bugünkü kar kalınlığını gösterlyor. Buzul çağındaki kar kahnlığı, günümüzdeklnden, yaklaşık olarak 1.000 metre daha aşağı bir düzeydeydi. rimi birdenbire sona erdi. Birkaç bin yıl içinde buz tabakaları bugünkü yerlerine kadar çekildiler. Son otuz yıl boyunca bu buzul çevrimlerinin, dünyanın yörüngesinin dışmerkezliliğindeki ve ekseninin eğim ve yönelimindeki değişiklikler gibi astronomik faktörlerce yönlendirildiklerine ilişkin kanıtlar birikti. Astronomik çevrimler mevsim Milankovitch 1920li ve 1930'lu yıllarda hipotezi geliştirip formülleştirdi. Hipotezin, ikisi mevsimlerin şiddetini değiştiren, biri bu iki faktörün etkileşimini etkileyen toplam üç bileşenl vardır. Blrincisl, dünyanın dönüş ekseninin eğimidir. Şu anda 23.5 derece olan eğim her 41.000 yılda 215 dereceden 24.5 dereceye kadar değişir. Eğim ne kadar artarsa mevsimler her iki yarımkürede o kadar şiddetlenir; yazlar daha sıcak, kışlar daha soğuk olur. Mevsimleri etkileyen iklnci ve daha zayıf faktör dünyanın yörüngesinin şeklidir. 100.000 yıllık bir dönemde yörünge daha dışmerkezli bir elips olarak esner ve sonra yine daha dairesel bir şekil alır. Yörüngesel dışmerkezlilik artarken, dünyanın yörüngesinin en yakın ve en uzak noktalarının güneşe uzaklıklarının farkı artar. Bu da bir yarıküredeki mevsimlerin şiddetini arttırırken diğerindekileri ılımlılaştırır. Üçüncüsü ise bu iki faktör arasındaki etkileşimı yönlendirir. Mevsimlerin bu iki denetçisi bir yarıkürede birbirini güçlendirirlerse diğer yarıkürede karşıt etki yaparlar. 1950'li yıllarda Chicago Üniversitesi'nden Harold C. Urey, deniz tabanından elde ettiği verilerle buzullarm artış ve azalış kayıtlarını çıkardı. Bu araştırma sırasında foraminefera adı verilen tek hücreli deniz organizmalarından yararlandı. Foraminefera kalsiyum karbonattan yapılmış kabukARCT1C OCEAN \ \ ^ \ / 1 ROOKS AA K LS , 1 ^ CASCAOF HAMCE ** y^" s / «I*RA N V D CA A a / / fOOUCAf / V0tCAW0t CINTHAL AMCRiCA /& A N 0 C S ~" PATACONIA İklim değişiklikleri, buzullarm azalıp çoğalmasını, ileri ve geri çekilmesini etkiliyor. Bilim adamla rı, geçen yüzyıllar içinde buzullarm hareketini inceleyerek, yarın dünya ikliminin hangi değişim lere neden olacağı sorusuna yanıt arıyorlar. Özellikle atmosferokyanus ilişkileri, iklim açısmdaı jüyük önem taşıyor. Şimdi gözler kutup buzullannda... ANTAKCTKA • Î.0Û0 ! 4,000 (.000 C (MCTERS)