Katalog

G Ö KY ÜZ Ü Süpernova patlamaları Bugüne kadar gözlemlenebilen süpernovalardan en ilginç olanı Yengeç Nebulasıydı. Hülya Peker, Ayşegül Yılmaz, Sinan Kaan Yerli Astronomi dünyasının en önemli olayları S ılı, Las .Campanas Gozlemevı, 24 Şubat 1987 Bır suredır perıyodık olarak gozlem yapan lan Shelton, ^ o gece Buyuk Magellan Bulutunun (LlmMarge Magellan Cloud) bır ve uç saatlık pozlar vererek ıkı fotoğrafını çeker Fotoğrafları ınceledıkten sonra ılk yaptığı, gozlemevınden dışarıya çıkmak ve fotoğrafladığı alana bakmak olur Artık Shelton bılım tarıhıne yuzyılın astronomi olayını fotoğraflayan ılk amator astronom olarak geçmıştır Yırmıncı yuzyılda, astronomi dunyasında görulebılecek en önemli olaydır Süpernova 1987 A('1987' keşıf yılı, 'A' o yıl ıçınde keşfedılen supernovaların sıra numarasıdır, 'B', C dıye sırayla devarrı eder) O gunden sonra butun astronomık programların başına Süpernova 1987 A yerleşmış ve gozlemler ışıksal goruntunun her alanında başlamıştır Bu buyuk ilginln nedenl Buyuk Magellan Bulutunun bize yakınlığıdır (Yaklaşık 170 bın ışık yılı) Eğer Süpernova 1987 A bıze daha yakın olsaydı, galaksı duzlemındekı yıldızlararası ortamın yoğunluğundan dolayı patlamanın uzakhğı hakkında fazla bır şey soyleyemeyecektık Bunun yanı sıra çok uzakta olsaydı, bu sefer astronomi aletlerının duyarlılık sınırını aştığı ıçın onu bu kadar lyı gözlemleyemeyecektık Patlama daha uzakta bır galaksıde olsaydı, yıne aynı nedenle onu gozleme şansımız azalacaktı Bırıncı ve ıkıncı tıp süpernovalardan sureklı spektrum elde etmek ıçın yıldızın ana kol yıldızı ve yuzey çekımı duşuk oldukça genış superdev yıldız olması gerekır Bılım adamları supernovaların spektral çızgılerınden ıçlerındekı elementlerı buyuk zorluklarla tespıt ederler Ikıncı tıp supernovalarda tıpkı normal bır yıldızdakı hıdrojen, helyum, sodyum, magnezyum, kalsıyum, sılıkon ve demıre rastlanmaktadır Bırıncı tıp supernovalarda ıse, bu elementlerın ancak bır bolumune rastlanır Bılınen yıldızlararası cısımler ıçınde supernovalar, maksımum ışımaya sahıptırler Bırıncı tıpler ıçın ortalama mutlak parlaklık 19 kadır (Guneşten yaklaşık dort mılyar kere daha parlak), Ikıncı tıplerde ıse ortalama değer 17 kadır (Guneşten yaklaşık 600 mılyon kere daha parlak) Ayrıca bırıncı tıp supernovalarda mutlak parlaklık supernovanın patladığı galaksının çeşıdıne gore de değışır Elıptık (E) ve elıptıkspıral (SO) arasındakı galaksılerde 20 kadır, açık spırallerde (Sc) 18 kadır ve duzensız galaksılerde (Ir) 21 kadırdır Ikıncı tıp süpernovalar ıse sadece Sb ve Sc turundekı galaksılerde gorulur, bırıncı tıp süpernovalar ıse, E, SO, Ir, nadıren de Sb ve Sc turu galasılerde gozlenır lerdı Parlaklığı ıle gokyuzunu susleyen bu konuk yıldız patlamasından yaklaşık ıkı yıl sonra gorunmez olmuştu Fakat genç Yengeç Nebulası sanıyede 1500 km hızla buyu yen bır gaz bulutu (Nebula) halınde genışlı yordu Çıplak gozle lark edılemeyecek ka dar soluktu, Ama 1700 lu yıllardaonce Ingılız astronom J Bevın, ondan bağımsız olarakta Charles Messıer keşfettı ve onu unlu Messıer Kataloğnun ılk sırasına " M 1 " kodu ıle kaydettı 1054 yılında bu yıldız nukleer yakıtının tumunu tukettıkten sonra patlamıştır Başlangıçta Guneş'ten sekız kat ağır olan bu yıldız süpernova olduktan sonra Guneş'ten bır mılyar kere daha parlaktır 1948'de Avusturalyalı radyo astronomlar Boğa A adını verdıklerı parlak bır radyo kaynağı buldular Boğa takımyıldızındakı en guçlu kaynak olan bu olgu Yengeç Nebulasından gelmekte ıdı Bu guneşın dışında saptanan ılk Xışın kaynağı ıdı Gunumuzde bıle Xışını gozlemlerı yapan astronomlar, bır Xışımı kaynağının parlaklık derecesını anlatırken, "bır Yengeç'ın onda bırı" gıbı deyımler kullanmaktadırlar Süpernovalar Bınlerce, mılyonlarca yıldızın oluşturduğu galaksılerde patlayan supernovaların parlaklığı ve enerjısınden doğan ışıma anıden bırkaç gun veya hatta ıçınde artar Parlaklık kısa ama sonrakı gelışmeler oldukça uzun surer Yıldızın patlamadan oncekı toplam kut lesı bılınıyorsa, patlama sonucunda oluşan kalıntının karakterınden supernovanın beyaz cuce, nötron yıldızı veya karadelık oluşumlarından hangısıne donuşeceğı belırlenır Çok buyuk mıktardakı parlaklık artışının ve puskurtulen nebulanın sorumlusu olarak, nötron yıldızı oluşumunda açığa çıkan enerjı gosterılmektedır Buna ek olarak süpernova patlamalarında açığa çıkan enerjı, buyuk olasılıkla kozmık ışınları ıvmelendırmekte ve demırden uranyuma kadar bırçok kımyasal elementı uretmektedır dızlardan oluşuyorsa bu buyuk bır olasılıkla galaksı ıçındekı genç mavı yıldızlardır Teorık olarak galaksımızde, ortalama olarak 1030 yıl arasında bır süpernova patlaması olması gerekır llgınçtır kı, son bır yılda Samanyolunda yalnızca altı süpernova patlaması olduğu bılınmektedır Bunlar, 1006 yılında Kurt (Lupus) takımyıldızında, 1054 yılında (Taurus) takımyıldızında, Yengeç Nebulası (M1), 1181'de Kraliçe (Cassıopeıa) takımyıldızında, 1572'de Kralıçe'de Thycho supernovası, 1604'de Yılancı (Ophıuchus) takımyıldızında Kepler supernovası ve 17 yuzyıl ortalarında Kraliçe takımyıldızında patlayan CassiopeiaA supernovasıdır Galaksımız Samanyolu'nda patlayan süpernovalar ıçınde Süpernova 1987 A patlayıncaya kadar hıç kuşkusuz en onemlısı ve en ılgınç olanı Boğa takımyıldızında patlayan Yengeç Nebulasıydı (Crab Nebula) 2 Yengeç nebulasındaki Nötron yıldızı 1 Yengeç Nebulası "Ikı tur astronomi vardır, Bırı Yengeç Nebulasının astronomısı, dığerı uzayda gerı kalan her şeyın astronomosı " Ingılız astronom Geotfrey Burbidge, sadece ışık değıl, Xışınlarından radyo dalgalarına kadar bılınen tur radyasyon kaynaklarını uretmekte olan, bu doğal radyasyon kaynağını yukardakı sozlerı ıle ozetlıyordu 1054 yılında gokyuzunun Goneş ve Ay'dan sonrakı bu parlak yıldızını (Jnlıler Boğa takımyıldızının bır konuğu olarak*abul etmış Goloksı merlıezı Samanyolu'ndapatlayan supernovaların yerlerını gosteren şema Bırıncı ve Ikıncı tıp arasındakı dığer bır farklılık ıse bulundukları galaksı ortamıdır Ikıncı tıp süpernovalar bırıncı kuşak popu lasyon I yıldızların (yaşlı yıldızlar) bulunduğu hareketlı galaksı merkezlerınde oluşur lar Bırıncı tıp süpernovalar ıse galaksı evrımının başında oluşmus hafıf elementler ıçe ren ıkıncı kusak populasyon II yıldızların (genç yıldızlar) patlamasıyla oluşurlar Sonuç olarak, bırıncı tıp süpernovalar çok buyuk olmamalı, bunun ıçın ıkıncı kuşak yıl dızlarıyla ılgılı araştırmalar hızla ve heyecanla devam etmektedır Dığer bır deyışle ıkıncı tıp supernovaların ata yıldızları buyuk yıldız lardır Eğer ıkıncı tıplerın atayıldızı buyuk yıl { Hızlı elektronlara ıvme kazandıran ve bır manyetık alan yaratan nebulanın tam ortasındakı kuçucuk bır nötron yıldızıdır Bu başlangıçtakı yıldızın çekırdeğıdır, dıştakı gazlar patlamayla dağılırken ıçe doğru çökmuş ve sıkışmıştır Buradakı madde o kadar ezılmıştır kı, normal atomlardan değıl nötron adı verılen parçacıklardan oluşmaktadır Nötron yıldızı o kadar yoğundur kı, toplu ığne başı kadar bır parçası bıle bır mılyon ton ağırlığındadır Nötron yıldız aynı zamanda kendı çevresınde ınanılmaz bır hızla doner 1968'de radyo astronomları Yengeç Nebulası'nın merkezınden gelen çok hızlı radyo dalgaları buldular Bundan sonra teleskop ve çeşıtlı astronomi aletlerıyle çalışan astronomlar bu tur oluşumlar aramaya başladılar Daha sonra mavı bıryıldızın sanıyede otuz kez parladığını saptadılar Bu radyo dalgalarının yanı sıra ışık da yayan ılk pulsardı Nötron yıldızı aynı zamanda Xışımları ve daha kısa dalga boyunda Gamaışınları da yaymaktadır Eğer gözlerımız Gamaışınlarını algılayabılseydı. çok hızlı parıldayan Yengeç pulsarını gökyuzundekı en parlak yıldız olarak görurduk Son bın yıl ıçınde otuz ıle yuz arasında süpernova patlaması olması beklenırken nıçın sadece altı tane süpernova patlaması bılınıyor? Bunun nedenı yıldızlararası uzayda gaz ve toz parçalarının Samanyolu'nun goruş alanını daraltması veya kapatması olabılır mı' (] Süpernova tipleri ve spektra: Işık eğrısı ve trumuna (tayf ışıksal goruntu) gore oluşumu ve gozlemsel ozellıklerı farklı ıkı tıp süpernova patlaması bılınmektedır Bırıncı tıp supernovaların spektrumun da (ışık göruntusu) hıdrojen çızgılerı yoktur Bunların ışık eğrılerı ıncelendığınde parlaklık bırden yukselır ve bırkaç hafta ıçınde maksımuma ulaşır Bır yıl ıçınde parlaklığı altın cı kadıre kadar duşebılır Ikıncı tıp supernovaların spektrumunda ıse Balmer serısıne uygun guçlu hıdrojen çızgı lerı bulunur Ikıncı tıplerde parlaklık bırden yukselır ve en az ellı gun ıcensınde maksı muma ulasır upernova 1987A astrofızık dunyasını yıne ayağa kaldırdı Yoksa yıldız evrımı ıle ılgılı bılgılerımız değışıyor mu? Ocak ayında yapılan çalışmalar sonucunda supernovanın merkezınde bır pulsar (atar ca) bulunduğu Uluslararası Astronomi Dırlığı tarafından yayımlanan bır telgrafla butun dunyaya duyuruldu Şımdı bu telgrafı aynen ıletıyoruz Buyuk Magellan Bulutu'ndakı 1987A supernovasının ıçınde gorunur bır pulsarı duyuruyoruz Gozlem 18 ocakta Cerro Tolola'dakı 4 metrelık teleskopla yapılmıştır Yedı saatlık bır perıyotta yapılan gozlemde pulsarın parlaklığı 1819 kadırler arasında devamlı değışmıştır Ancak 31 ocakta Las Campanas'ta 2 5 metrelık teleskopla yapılan, 100 Süpernova 1987A'da pulsar S dakıkalık ıkı gozlem sonucunda 20 kadır sınırında hıçbır parlaklık değışımı saptanmamıştır 18 ocaktakı gozlem verılen yarımşar saatlık bağımsız bolumlere ayrılarak pulsarın frenkansı aranmıştır Bu ışlemlerın ıstatıksel onemı ıse 11 ıle 37 standart sapması kadardır Frekans sınuzıdal bır modulasyon gostermektedır Bu bağımsız 15 gozlem, yuzde beşlık bır sapmayla merkezdekı frekansı 1968 629 Hz, bu noktadakı değerı (tepeden tepeye) ıse 3 mılıherz ve perıyodu da 8 saattı Ayrıca bu modulasyon bırıncı ve ıkıncı harmonıklerde de gorulmuştur " Yukarıdakı bılgılere gore pulsarın bu sekız saatlık perıyodu bıze, yanındakı yıldızın yaklaşık Jupıter kutlesınde olması gerektıgını gostermektedır