Katalog

D E N İ Z B İ Y O L O J İ S İ 'Rapanaf son istilacı Günümüz balıkçılık endüstrisinde gerçek bir hâkimiyet kurmuş olan "denizsalyangoz"ları Karadeniz'de büyük bir hızta yayılıyor. llham Artüz Biyoiog T ürkiye toprakları asırlar boyunca pek çok istilacının uğrağı olmuştur, ama Türkiye'yi çevreleyen denizlerin hemen hemen yüzyıllık bir süreden beri "derinden ve sinslce" bir istila olgusu ile karşı karşıya olduğunu biliyor muydunuz? Saptanabildiği kadarı ile ilk defa 1946/47 döneminde Karadeniz'de birdenbire ortaya çıkıveren bu istilacı, günümüz balıkçılık endüstrisinde gerçek bir hâkimiyet kurmuş olan "denlz salyangozu"djr. Varlığı ilk kez Karadeniz'in kuzey kıyılarında, Kafkasya'nın sahil şeridinde saptanan ve boyu 20 cm kadar olabilen, bu iri kıyım deniz minaresi türü, içi kırmızımtırak turuncu, üst yüzeyi helezon şeklinde, uçtan kabuk ağzına kadar sıralanmış düzgün kabarcıklı, sarı, grimsi ya da kahverengimsi renkte, kalın kabuklu bir yumuşakça türüdür. Büyük bir olasılıkla vatanı olan Çin denizinden (Çin, Japonya, Filipin gibi Uzakdoğu ülkelerinden, Rusya'ya, mal almak üzere gelen bir tankerin balast suyu veya herhangi bir geminin karinası altına yapışmış yumurta paketleri ile taşınmıştır." Rapanalar Karadeniz'e geldikleri zamandan günümüze kadar Kafkasya'dan Batı'ya doğru binlerce deniz milli katederek Kırım (1949), Romanya(1955) (1), Bulgaristan (1957) ve Boğaz'a (1960), Marmara'ya (1966) kadar ulaşmışlar ve sonunda Ege'ye (1969) kadar da sarkarak Çaltıburnu (3) dolaylarına kadar inmişlerdir. Rapanaların diğer bir kolu da, Karadeniz'in dairesel akıntılarını izleyerek SinopGiresun (1955) arasına ve buradan da tüm Doğu Karadeniz'e (1958) (2) yayılmışlardır. Bu yayılışın içgüdüsel dürtüsü, beslenme gereksinimine dayanmaktadır. Rapanalar çok obur bir tür olarak midye ve istiridyeleri, bunların tükendiği yerlerde de cikcik dıye bilinen kum midyelerini, büyük çapta sömürmüşlerdir. landırılmıştır (4). Ancak tarafımızdan yapılan gözlemlere göre Türkiye sularındaki rapanaların kabuk boyutları, populasyon ve bölgedeki besin materyali yoğunluğu ile çok yakından ilgilidir. İlk yıllarda OrduFatsaGiresun kıyı şeridinde rastlanan ve yöre halkınca "Kül tablası" olarak adlandırılan rapanalar ortalama 10 cm ve 14 cm'lik azami boya ulaşırken daha sonra bu yöredeki populasyon artışı ve besinin buna bağlı olarak göreceli azalması sonucunda boy gittikçe küçülmüştür. Günümüzdeki populasyonların pek yoğun olmadığı Marmara'da boy 1820 cm'ye kadar varabilmektedir. Populasyon yoğunluğunun boy üzerindeki etkisi dışında rol oynayan diğer bir faktör de, "Aşırı avcılık = overfishing" dir. Rapanalar günümüzde, algarna veya dalgıçlar tarafından elle toplanmaktadır. Dalgıçlar toplayacakları ürünü tek tek seçme olanağına sahip olduklarından irilerini tercih etmekte, bu şekilde genç rapanalara daha çok yaşama ve yumurtlama şansı sağlamaktadırlar. Buna karşın, deniz dibini tarayarak genellikle herhangi bir seçim yapmaksızın av yapan algarnalar, yüzlerce ton rapana avlayarak ortalama ve azami boyun küçülmesine neden olmuşlar, bunun sonucu olarak da Doğu Karadeniz havzasında rapanaların 56 cm ve hatta daha da küçülmesine yol açmışlardır. Dalgıçlar tarafından sürdürülen "toplama" tipi avcılığın stoklar açısından yararı bulunmakla birlikte, ne yazıktır ki bilinçsizce ve avcılar yeterince eğitilmeksizin sürdürülen bu yöntem, pek çok gencin hayatına mal olacak ve/veya ömür boyu sakat bırakabilecek rizikoları da birlikte getirmektedir. Alınabilecek diğer bir önlem de, halen uygulanmaya çalışıldığı gibi av alanlarının ve av sürelerinin kısıtlanmasıdır. Aynı sirkülerle Doğu Karadeniz karasularında her türlü üretim aracı ile deniz salyangozu avcılığı 1.4 198931 Mart 1990 tarihleri arasında yasaklanmıştır. ğerli bir mal durumuna gelmesi ve su ürünleri mevzuatımızda birçok koruyucu önlemin alınmasına gerek duyulması, son derece düşündürücüdür. Türkiye sularında doğal ölüme terk edilen ve ekonomiye yarar sağlayacak başka daha nice doğal kaynakların bulunduğunu biliyor muyuz? Bu arada unutulmaması gereken diğer bir önemli konu da, bilinçsiz olarak uygulanacak yasaklamaların ekonomimize olduğu kadar doğaya ve çok duyarlı olan doğal dengeye zarar verebileceği gerçeğidir. Rapanalar çok obur olması ve yayılışını sürdürdüğü Karadeniz ve diğer denizlerimizde dengeleyici doğal rakip ve düşmanlarının bulunmaması nedeni ile hızla üreyip yayılan bir organizma olarak stoka katılış oranında avlanmalı ve kontrol altında tutulmalıdır. Aksi halde, rapanaları koruyalım derken pek çok yerli türü yok edebiliriz ki bunun örneği Bulgaristan ve Romanya kıyılarında bol bol yaşanmıştır. Bu nedenle, en etkin ve emin av aracı olan algarnaların, stokları koruyacak nitelikte yeniden dizayn edılmelen ve bu konudaki araştırmalara öncelik verilmesini ümit ederim. D Zararlı bir ev aleti Burada söylemek istediğim ve bir yanlış anlama olmasından korktuğum nokta, algarnanın pek çok kimse tarafından ileri sürüldüğü gibi "yasaklanması gerekli zararlı bir av aleti" gibi algılanmasının sakıncalarıdır. Çevremizdeki her şey, gereği gibi kullanılmadığında zararlı ve tehlikeli olabılır. Aslında algarna, dipte yaşayan (bentlk) canlıları avlayacak en etkin ve en uygun araçtır. Bu av aracı, populasyonları koruyacak, yaşlı rapanaları avlayacak, buna karşın genç, ufak boydakileri eleyecek şekilde dizayn edilebilir. Bunun için ağ gözü boyutlarının optimal ürün boyuna göre ayarlanması, ancak bu durumun doğru şekilde uygulanıp uygulanmadığının gerçekten ve iyi bir şekilde denetlenmesi zorunludur. (Ağ gözü açıklığı: Ağ gözünü oluşturan karenln bir kenar uzunluğudur. ölçümü, ağ ıslakken, ağın yapıldığı ipin kalınlığına bakılmaksızın lcten içe yapılır). Bu nedenle 1989/23 nolu su ürünleri avcılığını düzenleyen sirkülerin 8. maddesine göre kullanılabilir ağ gözü 45 mm olarak belirtilmiştir (5). Avcılık denetim altında tutulmalı 1969'da Milliyet Gazetesi'nin Düşünenlerin Düşünceleri sütunlarında yayımladığım "Deniz Ürünleri Neden Tükeniyor" konulu yazımda, "Uzakdoğu da çok aranan bir su ürünü olan rapanaların ekonomik açıdan değerlendlrilmesl İle avcılığın özendirilmesi ve sayılannın böylece denetim altında tutulması yararlı olacaktır" demiştim. Çok geçmeden bu önerimin gerçekleştiğini görmekten bir biyolog olarak sevindığimi söylemeliyim. Nitekim rapanalar günümüzde Japon piyasasında iyi bir yere sahiptir. Japoncada "Sazae" diye adlandırılan bu tür, İngilizcede "Topshell" olarak tanınır. Rapanalar, pişirildikten sonra kabuklanndan çıkarılarak iç organlarından arındırılırlar ve derin dondurma (şok=quick freezing) uygulanarak dışsatıma sunulurlar Rapanalar Uzakdoğu denizlerine has bir tür olduğundan Akdeniz ve Avrupa piyasalarında bılinmemekte, bu nedenle de alıcı bulamamaktadır. Son yıllara kadar zararlı olarak kabul edilen bu istilacıların, günümüzde çok de Rapana thomasiona Karadeniz'de ilk kez bulunduğti 1946'dan günümüze dek, büyük bir hızla üreyen ve yayılan bu türün esas bilimsel adı "Rapana thomasiana" (3) (= R. venosa)'dır. Bu tür 1959'da rapana bezoar (1, 2) olarak tanımlanmışsa da, daha sonrakı araştırmalarda bu tür konusunda farklı bulgular elde edilmiştir. Karadeniz'in kendine has ortam koşulları altıhda bu organizma, kısa sürede yeni bir tür olarak nitelendirilebilecek bazı değişimlere uğramış, özellikle boydaki büyüme nedeni ile ünlü Konkolojist F.Nordsleck tarafından 1969'da Karadeniz'e has "Rapana pontlca " Pontus = Karadeniz) olarak ad Kaynakça: (1) Aurella C 1957. La Gastropode Rapana bezoar colonıste recent de la Mer Noir. Analele sci. ale Unıv. Al. I. Ciza Vbl. 3 Romanya. (2) FlscherPiette, (1960) Rapana bezoar sur la cote turque de la Mer Noir. Hidrobıologi Seri b, vol. V. Istanbul, (3) Bılecik, N. 1975. La repartıtıon du Rapana thomasiana Grosse sur la lıttoral turc de la mer Noir, s'etendanl de Igneada jusqu'a Caltıburnu CIESMM Rap. et ProcA/erb. Vol 23 Fasc. 2. (4) Nordsıeck, F. 1969 Dıe europaeıschen Meeresmuscheln Gustav Fıschor Uarlag. Stuttgart. Sayfa, 256. (5) T.O. ve Köyışlerı Bakanlığı 1989, su ürünlerinin avcılığını düzenleyen 23 nolu sirküler, Ankara.