Katalog

ARKEOLOJİ Büyük kent uygarlığına nasıl geçildi? Tarımcıçoban neolitik toplulukların Yakın Doğu'da büyük kent uygarlıklarına nasıl geçtikleri bugün üzerinde en çok tartışılan konulardan biri. özet Çeviri: Aslı Kayabal Filistin'de ilk şef likler K ent uygarlıkları hangi koşullar altında şekillendi? İnsan topluluklarını kentsel uygarlık aşamasına getiren süreç, arkeolpjik ve tarihı verılerin ışığı altında nasıl izlenebıliyor? Gu gsiiŞımds roi aian yerci faktörier kadar dış etkilenmelerden de söz edilebilir mi? işte günümüz arkeolog ve tarihçilerinın meşgul oldukları, karmaşık örgütlenme bıçimlerinın nasıl geliştiği meselesinın odak noktasını oluşturuyor bu sorular. İnsaniık tarihınln ilk yazılı belgelerinln Mısır ve Mezopotamya'da ele geçmiş olması nedeniyle, Yakındoğu ve özellikle Fillstin, kent uygarlıklarının temellerini hazırlayan koşulların araştırıldığı bölgelerin başında geliyor. Söz konusu araştırmalarda, ilk sınıflı toplumların doğuşuna tanık olan "Kalkolitik Çağ" esas aiınıyor. MÖ. V. bın yılın sonu ıle IV. binin başı arasında, (MÖ. 45003200), Filistinli toplulukların toplumsal ve teknolojik düzeyde köklü değlşimlere sahne olduğu bilinıyor. Bu değişimler, Filistin yerli halkının gelişiminin bir sonucudur. Arkeologlar, Suriye ve Ürdün'de yürütülen yenı kazılardan edinilecek bılgilerin, sözkonusu değişimlerin nedenle rinin anlaşılmasına katkıda bulunacağına dikkat çekiyor, ama şimdilik kentleşme ve karmaşık loplumların oluşum aşamalarının açıklanması ıçin Fiiisiin'ın yereı kaikoiiiik topluluklarının, toplumsal ve ekonomık dınamıklerinın ıncelenmesı gerektığinı vurguluyorlar Elman Servlcl, Morton Fried ve Marshall Sahlins gibl araştırmacıların çalışmaları referans alındığında, sosyal antropolojık teorller ışığında, ilk şefliklerin Filistin'de ortaya çıktığı varsayılabilir. Şeflıkler, sosyal, ekonomık ve dınsel etkinlikleri bir arada tutan, yöneten klan topluluklarından oluşuyordu. Bunlar farklı üretim sistemlerı ve sosyal görünümlerın şekil verdiği bir hiyerarşi ile temsıl ediliyordu. Filistin'de kalkolitik çağda, birbirlerinden çok uzak bölgeler arasında saptanan kültürel ilişkiler, bu çağın önemlı özellıklerınden biridir. Bölgesel düzeyde yoğunluk gösteren kasabalar ve kentsel mimarinin ön örnekleri, bu çağda şekıllenmışti Filistın'in kuzeyinde dört ana bölgeden söz 1. Golan platosu. 2. Samara'nın yüksek yaylaları. 3. Jezreel vadısı. 4. BethShean vadisı Güneydoğu'da yedi ana bölge yer alır 1. Jordan vadısı. 2. Ammon platosu. 3. Cudi çölü. 4. Neguev. 5. Sharon kıyı ovası. 6 Nahal Gerar bölgesı., 7. Sina yarımadası. Kült yerleri tapınaklarla sunaklardan meydana geliyordu. Filistin'de iik tapınaklar Kalkolitik çaga tarihlenıyor. Aynı çağa tarihlendirilen bır diğertapınak Cudi çölünde Ein Gedi'de yer alır. Bu, dikdörtgen planda bır avluyu çevreleyen, bırb,.lerıne koridorlarla bağlanan 4 yapı biriminden oluşan bir tapınaktır. Her birimde bir yan oda yer alır. Avlunun ortasmda taştan bır sunak bulunur. Gilat'ta tapınak olması mumkün büyük bır yapı kompleksınde, D.AIon ve T.Levy kazılar sırasında kült işlevli pek çok buluntu ele geçirdi. Kalkolitik çağdan itibaren yerleşim alanlarının dışında yer alan nekropollerin (mezarlık) varlığı bılıniyor 19291930 yılları arasında R.Neuville ve ekibi Teleılat el Ghasul'un 6 km. güney doğusunda ve Tell Adeımeh'de MÖ.IV. bıne aıt büyük bir mezarlık ortaya çıkardı. 1933'te M.Stekelis aynı yerde ıkı tümülüs saptadı. Toplam 168 adet taştan sanduka ve kist mezar ortaya çıkarıldı. 1934'te E.Sukenik Filistin'de o zamana değin bılınmeyen, kalkolitik çağa tarihlenen yenı bir ölü gomme geleneğini keşfetti. Hadera'da prehistorik toplulukların iskân ettiği bır mağarada, keramik kemıklıklere yerleştirilmiş insan kemikleri buldu. edilebilir. Jean Perrot, Beer Sheva bölgesı kalkolitik çobanlarının, kıyı ovasındakı mağaraları olasılıkla mevsımlık göçler sırasında otlak ararken, ölülerinı gömmek ıçın kullandıklarını söylüyor 8 hektarlık bır alan üzerinde kurulu bır dığer kalkolitik çağ nekropolü de Shıqmım'deki köyün yakınında, güney Neguev'de ortaya çıkarıldı. Kazılar sonucu 40 adet yuvarlak planlı gömütün taş temellen bulundu. Bu tür gomutler, Sına yarımadasında bulunan "Nawamıs"lerı hatırlatıyordu. (Nawamis'ler yuvarlak planda, çapları 36 m. arasında değışen, 2 m yükseklikte, pek çok ölü hediyesi veren anıtsal karakterdeki mezarlardır). Ofer Bar Yosef bunların aıle mezarı olabileceğıne dikkat çeker. Bir avlunun etrafını çevreleyan mekân dızilerı kalkoütık vagın mımarı yapı kalıntıları içinde ilk örnekleri oluşturur. Büyük kalkolitik yerleşımlerin dağılımı, merkeziieşmiş, toplumsal ve polıtık bır örgütlenmenin varlıgına işaret eder. Koyun, keçı, öküz ve domuz (Ovıs arıes, Capra hirous, Bos Taurus, Sus srofa palustris) kalkolitik yerleşmelerdekı başlıca evcil hayvan türleridır. Ceylan ve geyik gibı hayvanlara rastgelinmeyişi, "ok ucu" türünde silahların bulunmaması, avcılığın önemıni yitirdiğine işaret eder. Yenı yapılan bir araştırmada T.Levy, Ortadoğu'da özellığı olan bir kırsallığın ortaya çıkışının, Nahal Beer Sheva'daki kalkolitik büyük kasabaların yakınındaki alüvyonlu ovalarda görülen nüfus artışı ve yoğun tarımlaşma ile ahenkli olarak geliştiğinı ileri sürdü. Büyük olasılıkla yerleşmış tarımcılarla göçebe hayvancı topluluklar arasındaki sosyoekonomik diyebileceğımiz sıstem, kalkolitik çağda Filıstinde yerleşmeye başladı. Böylece yerleşık tarım toplumları ıle göçebe hayvancı toplumları arasındaki hareketlı bir tarihın ilk temellen atılmış oldu. Sosyal yapıların gıderek artan karmaşıklığı, zenaat dallarında uzmanlaşmanın rayına oturması ıle bırlikte yurüdü. Bu nedenle Kalkolitik dönemde bakır işlenmeye başlandı, çakmak taşlardan aletler daha akıllıca ve yaygın olarak üretildi, keramik üretimi arttı. Bakır ışlemecılığınin varlığı, karmaşık bır yapı ıçindekı ekonomık faaliyetlerın bütunlüğünü kanıtlar. Üretılen farklı nesneler, bır seçkınler grubu için hazırlanmışa benzemektedir ve bıtmiş halleri, uzmanlaşmış zenaat dallarının varlığını düşündürmektedir. Filıstin'te Kalkolitik çağda bakır başlıca ikı kaynaktan sağlanıyordu: Ölü Deniz'in doğusundakı Vadı Fidan ile Akabe Körtezi'nın kuzeybatısındakı Tımna vadisinden. Ekonomi giderek karmaşık hs!s yeidlkçe, aidçrek srtâîı bir uzmanlaşmaya yöneldl. " Çakmaktaşı aletlerin üretiminin bölgesel çalışma koşullarına göre geliştiği sanılmaktadır. izak Gılead, Ann Rashvvald ve Steven Rosen'in araştırmaları, bazıları şu ya da bu aletin üretiminde uzmanlaşmış üretim atolyelerının varlığını kanıtladı. Çok ıncelıkle ımal edılmış ve ne işte kullanıldıkları henüz bilinmeyen bazı çakmaktaş alet tipleri, yıldız şeklınde parçalar ve Ürdün vadisindeki SİT'lerde rastlanan diskler, (Hauran ve Golan yaylası da) çakmaktaşı aletlerin yapımında uzmanların varlığını onaylar gibıdir. Filistin kalkolitik çağının halklarının maddesel kültürünün ürünleri, uzmanlaşmış ustalar tarafından imal edılmış veya çok uzaklardaki kavimlerle yapılan alışverişle elde edilmiş olmalıdır. (La Recherche, Eklm 88) Kalkolitik çağ içinde tapınaklar önemlı bır yer tutuyordu. Kült işlevi mekânlar genel olarak gündelik mekânlann dışıda yer alıyordu. Kült mekânlarında çok sayıda kutsal nesneler ele geçmiştir: Bu nesneler, ritüel amaçla yapılmıştı. Gilat tapınağında bulunan keman şeklindeki granitten antropomof heykelcik ilginç bir örnektir. kalkolitik çağın topluluklannda, bazalt ve fildişinden kıymetli süs eşyaları statü göstergesiydi. Gömütlerde bu aşyalardan bulundu. Fotoğratta, bır gömutte bulunan, Wbaza/f çanak ve lildişinden bir tören orağı, bir erkok heykeli, işlemeli bir kutu ve bir heykel kalası görülüyor. 11