Katalog

YAŞAM S A Ğ L I K VE Y A Ş A M Demiriniz tamam mı? Ismail Murat 'Herkes için sağlık' biraz gecikecek Kuruluşunun 40. yılını kutlayan Dünya Sağlık Örgütü çok büyük bir kriz geçiriyor: Para yok, hastalıklar direniyor, nüfus yaşlanıyor... unya Sağlık Örgutu (WH0), "2000 yılında herkes ıçın sağlık" sloganını 1977 yılında benımsemıştı O zamanlar, tarıhın en olumcul hastalıklarından bırı olan çıçek hastalığıyla savaşını yenı kazanmıştı Zafer sarhoşluğu ıçınde "sağlık hakkına" herkesın sahıp olacağını umut edlyordu Yuzyılın bıtmesıne 12 yıl kala WHO'nun 40 yaşdonumunde, yelkenlerı suya ındırmek gerekıyor Yoksulluk, kötu beslenme ve savaşlardan guç alan hastalıklar yenıden atağa kalkıyor Hatta yenı hastalıklar dunyayı tehdıt edıyor Oysa sağlık çok pahalıya mal oluyor ve WHO, malı bır krız ıçınde bulunuyor Sağlık ıstatıstıklerını gösteren yıllık raporu hıç ıç açıcı değıl Daha sağlıklı bır dunya umudunun ertelenmesı gerekıyor • AIDS ılerhyor, pek yakında bır aşının b j lunması artık o kadar kesın değıl WH0, onumuzdekı beş yıl ıçınde 3 mılyon yenı vakanın göruleceğını tahmın edıyor • Tropıkal hastalıkların ustesınden gelmek umut edıldıği kadar kolay çıkmadı, sıtmaya karşı aşı çabaları en sonunda olumlu sonuç verdı, fakat bu hastalığın kasıp kavurduğu mılyonlarca klşıye kısa surede uygulanması olanaksız • Blrçok ulke o kadar yoksul kı en basıt onlemlerı almak, tıbbı çalışmaları yapmak mumkun değıl Her yıl mılyonlarca çocuk kızamıktan ve ıshalden, onlemlerı ve tedavılerı bılınen bu eskı hastalıklardan öluyor Bu ulkelerde 1000 çocuktan 100200'u bır yaşına gelmeden oluyor WHO, neden bırdenbıre yoksullaştı? ABD, bundan buyuk olçude sorumiu bulunuyor, ıkı yıldır payına duşenı ödemıyor Bu nedenle WHO butçesının dörtte bırınden yoksun kal mış durumda Örgut, önemli projelerı durdurdu ve savurganlığı en aza indirmek Içın çaba sarf edıyor 6O'lı yıllarda çıçek hastalığı kampanyası surerken, WH0, dunyanın en yaygın hastalığı olan sıtmaya karşı atağa geçtı Ellıden fazla ulke hastalığın yok edılmesı ıçın programlar duzenledı, bocek olduruculer ve ılaçlar, sıtmanın bulaşma çemberını kırmak ve ınsanlarda barınan parazıtlerı yok etmek ıçın kullanıldı Bırkaç yıl ıçınde, hastalık Avrupa'nın ve Ortadoğu'nun bırçok ülkesınde, Guney Amerıka'nın ve Guney ABD nın bazı bolgelerınde kayboldu Bu çabalardan önce kurbanların on bınlerı bulduğu Hındıstan'da, 1965'te hasta sayısı on bın cıvarına duştu Srı Lanka'da 1963'te yalnızca 17 vaka kaydedıldı Fakat sıtma yenıden palazlandı Vektor sıvrısınekler DDT'ye karşı dayanıklılıklarını gelıştırdıler ve bu böcek oldurucunun yaygın olduğu yerlerden uzak durmayı öğrendıler Parazıtler Ise kının, klorokın gıbı en etkın ve en ucuz ılaçlara dayanıklılık kazandılar 1970 yılında, Srı Lanka'da yarım mılyon, bırkaç yıl sonra Hındıstan da 67 mılyon vaka goruldu Afrıka'da durum daha da umutsuz Toplumsal ve ekonomık koşullar, sıtmaya karşı buyuk operasyonların duzenlenmesıne olanak vermıyor 200 mılyondan fazla kışı hastalığa yakalanmış bulunuyor ve ber yıl bır mılyon çocuk sıtmadan oluyor WH0,1976'da Dunya Bankası'nın ve Bırleşmış Mılletler'ın yardımıyla başlıca altı tropıkal hastalığa karşı ozel bır program duzenledığı zaman durum ışte boyleydı Ba ğışlarla bu program surdurulebıldı Şımdılerde ıse, ılk meyvelerını vermeye başiadı örneğın sıtmaya ve cuzama karşı deney aşıları gelıştırıldı Fakat daha yapılması gere Yorulma, halsizlik, sinirlilik, işgücünde azalma, zihni etkinliklerde yetersizlik, çarpıntı, iştahsızlık, başağrısı ve solukluk: İşte demir eksikliğinin belirtileri. ğındakı demır eksıklığı buyume ve gelışme gerılığıne yol açar Demır eksikliğinin okul çağındakı ço cuklarda dıkkat dağınıklığına ve zıhnı yetersızlığe neden olduğu sanılmaktadır ingıltere'de yapılan bır araştırmaya göre (D PAddy, Brıt Med J 292, 969 1986) demır eksıklığı olan 24 çocukta davranış bozukluğu ve depresyon görulmuş ve bu durumun tedavısıyle çocukların ruhsal gelışımınde duzelme olduğu gözlenmıştır Guatemala'da yapılan bır çalışmada da demır eksıklığı olan çocukların korkak ve çekıngen davrandıkları ortaya çıkmıştır Başka bır ılgınç gözlem de sağlık koşullarının kötu olduğu bölgelerde demır eksıklığının çocukları ınfeksıyonlardan koruduğudur Şayet çocukta demır eksıklığı varsa, vucuda gıren baktenler, çoğalma ıçın gereklı olan demırı organızmadan kolaylıkla temın edemedıklerınden uremelerı onlenmektedır Nıtekım kronık bır ınfeksıyon sırasında demır tedavısı goren çocuklarda ınfeksıyonların daha ağır seyrettığı ılerı surulmuştur Sağlık koşullarının bozuk olduğu bölgelerde demır eksikliğinin bır ustunluk olduğu söylenebılır Y etmış kiloluk bır ınsanın vucudunda bulunan demır mıktarı 34 gramdır Ancak demırsız bır yaşamın duşunulemeyeceğmı söylemek hıç de abartma olmaz Oksıjen gıbı vazgeçılmez bır yaşam maddesının bıle demır olmasa organızmanın ışıne yaramayacağını da buna eklemek gerekır Kuşkusuz, ınsan vucudundakı demır bu vazgeçılmezlığını kendınden çok buyuk ve karmaşık başka molekullerın yapısında bulunmasıyla elde eder Bunlar ıçınde en önemlısı, oksııenın taşınmasına ılışkın ışlevıdır Yapısında demırın bulunduğu hemoglobın solunum havasından aldığı oksıjenı vucudun dokularına taşır Kastakı myoglobın, oksıjenı alır ve kas eylemınde kullanılana kadar onu bağlar Sıtokrom ve sıtokrom oksıdazlar, hucrede oksıjenı enerjı elde edılmesınde kullanırlar Katalaz ve peroksıdaz enzımlerı ıse oksıjen kullanımının zararlı ara urunlerını yok ederler Burada soz edılen maddelerın tumunun ışlevsel merkezınde, 'hem' olarak adlandırılan bıleşığın ortasında demır yer alır Bunun yanında 'hem' yapısı dışında demır ıçeren bırçok bıleşık mevcuttur Insan vucudunda demır uç değışık şekılde bulunur Işlev gören demır (yukarıda sayılan bıleşıkler halinde), transferrın ve laktoferıne bağlı olarak taşınan demır ve ferrıtın ıle hemosıderın şeklındekı depo demırı Vucuttakı toplam demlr, her bır kenarı 67 mm olan bır kup hacmındedır Bunun da uçte ıkısı hemoglobınde bulunur Bunlar 1yı beslenen sağlıklı bır ınsandakı sayılardır Ne var kı dunya yuzunde bol bulunan bır eleman olmasına karşın 500 mılyondan fazla ınsanda demır eksık lığı söz konusudur Özellıkle gelışmekte olan ulkelerde demır eksıklığınden ılerı ge len kansızlık (demır eksıklığı anemısı, önemli bır sağlık sorunudur Dunyanın heı yanında bu durumdan en çok etkılenen ler özellıkle (doğum ve aybaşı kanamala rı nedenıyle) uretım çağındakı kadınlar ve (buyume ve parazıtler nedenıyle) çocuk lardır Ulkemızde de bu ıkı grupta dernıı eksıklığı önemli bır sorundur Gereklı olan demır vucuda sındırım kanalından alınır Bağırsak mukozasındakı ferrıtın demırı depolar Transferrın ve laktoferrın demırın taşınmasını sağlar Bu ışlemde vucudun demır gereksınmesıne uygun bır duzenleme söz konusudur Demır ıhtıyacı arttığında bağırsaktan demır emılımı artar, demır fazlalığında ıse demır emılımı azalır Besınlerdekı demırın ortalama olarak %10'u emılır D Kadınlar ve Kansızlık Dunya Sağlık örgutu'nun rakamlarına gore gelışmekte olan ulkelerde uretken dönemdekı kadınlarda görulen demır eksıklığı anemısı (kansızlık) korkutucu boyutlardadır Bu ulkelerdekı toplam 230 mılyon kadında "kansızlık" görulmektedır Ulkelerın çoğunluğunda erışkın kadın nufusun yarısı kansızlık çekmektedır Bunun temel nedenı ıse besındekı demır yetersızlığı, dolayısıyla besınlerın ağırlıklı olarak bıtkısel kaynaklardan sağlanmasıdır Aybaşı kanaması, kanamalı kadın hastalıkları, doğum sonrasındakı kayıplar gıbı nedenler durumu daha da ağırlaştırmaktadır Kansız kadınlarda buna bağlı şıkâyetler nedenıyle verımın duştuğu, ruhsal dengenın bozulduğu bılınmektedır Ayrıca kansız kadınlarda doğum sırasında olum olasılığı önemli olçude artmaktadır Doğumlarda görulen olumlerın %80'ı kansızlıktan ılerı gelmektedır (New Scıentıst 99) Toplum genelınue demır eksıklığınır önemli olçude ışgucu kaybına neden olduğu yapılan kapsamlı araştırmalar sonucunda gosterılmıştır Srı Lanka'da bır çay plantasyonunda yapılan çalışmada kansız ışçılerle yeterlı demır alan hastalar arasında yapılan bır karşılaştırmada, demır eksıklığının, verımı %50 oranında duşlırduğu saptanmıştır Vucuttakı demırın eksıklığı kadar fazlalığı da bır hastalık nedenıdır (hemosıderoz) Normalde olması gerekenın 510 kat fazlası demırın vucutta bulunması, demırın organlarda bırıkmesıne ve buna bağlı ışlev bozukluklarına yol açar Bu durum doğuştan bır metabolızma bozukluğu olarak 5000 kışıde bır görulur Demır kaplarda mayaladıkları bıraya benzer bır ıçkıyı ıçen Afrıka yerlılerınde de uzun sure çok mıktarda demır alımı sonucunda bu bozukluk meydana gelmektedır (Bantu sıderozu) D Belirtileri Demır eksıklığıne bağlı kansızlığın başlıca belirtileri çabuk yorulma, halsizlik, efor durumlarına karşı tolerans azalması, sınırlılık, ışgucunde azalma, zıhnı etkinliklerde yetersizlik, iştahsızlık, çarpıntı, başağrısı ve solukluktur, daha cıddı durumlarda yutma guçluğu ve sındırım sıstemıne ılışkın yakınmalar ortaya çıkar Bazı vakalarda tırnaklarda duzleşme ve kırılma, saçların kırılgan bır durum alması, ağız kenarında çatlaklar görulebılır Buyume ça ken o kadar çok şey var kı artık bu hastalıkların köklerının kazınmasından" de ğıl kontrolunden söz edılıyor VVHO'nun bırçok ulkede sağlık durumu nun duzelmesmı sağlayan bazı programlarını burada saymak ıstiyoruz Tropıkal ulkelerde olumcul olabılen ıshale kotu beslenmeden kaynaklanan korluğe tuberkuloz ve solunum enfeksıyonlarına karşı çalışmalar, aşı kampanyaları, kırsal topluluklar ıçın temız su, aıle planlaması, gebeliğı önleme çalışmaları WH0 bu şekılde mılyonlarca ınsanın sağlık durumunu lyıleştırdı Gerıye yıne de 'enerjılerını emen, çalışma kapasıtelerını tuketen ve geleceğe hazırlanma yeteneklerını kısıtlayan yoksulluk, kötu beslenme, hastalık ve umutsuzluk kısır döngusu ıçındekı bır mılyar ınsan" kalıyor Ortalama yaşam suresı bazı ulkelerde 70'ın ustune çıkarken, bazılarında 50'ye ancak ulaşıyor AIDS ılerlemeyı surduruyor Şubat sonunda açıklanan "resmı" vaka sayısı 81433'tu, fakat VVHO'ya göre rakam çok daha yuksek Gerçekte 150 bın hasta var ve 510 mılyon arasında kışıye bulaşmış bulunuyor Bugun VVHO'ya uye olan 166 ulkeden 133 u hastalık ustune ulusal ıstatıstıkler sunuyorlar fakat bunların çoğu hasta sayısını duşuk gösterıyor Kanserde de rakamlar hıç ıç açıcı değıl 1980 yılında 6 35 mılyon yenı vaka goruldu Bu sayı 1975'tekınden yarım mılyon daha fazla Akcığer kanserı özellıkle, tutun uretıcılerının aşırı reklam yaptığı Uçuncu Dunya ulkelerınde hızla artıyor Bu uzucu bılançodan sonra, sanayıleşmış ulkelerde kalpdamar hastalıklarından olenlerın azalması belkı bır tesellı olabılır 197080 arası, kronaryenden olumler Avustralya, Kanada ve Yenı Zelanda'da yuzde 3040, Belçıka ve Japonya'da yuzde 25 duştu Genelde ortalama yaşam suresı artıyor ve halklar yaşlanıyorlar VVHO'nun rakamları çok çarpıcı Japonya en uzun yaşanan ulke, ortalama ölum yaşı erkekler Içın 75 5, kadınlar ıçın 81 6 Tum sanayıleşmış ulkelerde yaşam suresı erkeklerde 7O'ı, kadınlarda 75ı geçıyor LJ