Katalog

GECEVEGÜNDÜZ Haziranın aydınlık geceleri Sıradan insanlar için gece güneşin batmasıyla başlar. Oysa geceler çok deöişıktir. Güneşin ufukta kaybolrnasıyla, özellikle haziranda, uzun bir alacakaranlık dönemi başlar. Çeviri: Burçin Tunalıoğlu stronomik gözlemlerin büyük bir çoğunluğu güneş dışında geceleri yapılıı. Oysa geceler birbirinden çok değişiktir. insanlar için gece, güneşin batmasıyla başlar. Astronomlar için durum çok farklıdır: Güneşin ufukta kaybolmasıyla, gündüz ile 'karanlık' gece arasmda geçici bir dönem başlar, bu alacakaranlıktır. Tüm hayal dünyasını harekete geçiren bu yarı aydınlık yarı karanlık dönem şair ve ressamlar tarafından coşkuyla işlenmiştir. Bilim adamları için ise bu dönem, kesın verilerle belirlenmiş olan bir gerçektir. Haziran ayında yaz gündönümünün yakın olması ve yaz saati uygulaması alacakaranlığı daha da hissedilır kılar. Yıldızların gözleminin olanaksız olduğu bu dakikalardan yararlanarak, olayı açıklamaya çalışalım. Olayın başlıca sorumlusu atmosfer ile içinde bulunan tozlardır. Ay gibi üzerinde hiç toz bulunmayan bir yıldızda gündüzden geceye ani bir geçiş yaşanır: Aydınlıktan birdenbire koyu karanlığa geçilir. Dünya üzerinde ise güneş ufukta kaybolduğu zaman, görüş alanımız dışına çıkar, fakat ışığı atmosferi aydmlatmaya devam ettiği için, gökyüzü bir süre daha aydınlık kalır. Batmış güneş tarafından aydınlanan dünya atmosferi 'alacakaranlık adını almaktadır Sabahları, güneş henüz doğmadan, aynı olayın tersi yaşanır: Güneş ufukta belınmeden bir müddet önce gök aydınlanmaya başlar. Sabah karanlığı ise, 'şafak' adını almıştır. Dolayısıyla burada alacakaranlık hakkında her söyleyeceğımız, ters olarak şafak vakti için de geçerlidir. Havanın kararması, gözlem noktası esas alınarak, güneşin ufkun altında alçalmasıyla orantılıdır. A ğini bilirler. Ufuk çizgisi hâlâ belirgindir. 3. Astronomik alacakaranlık güneşin ufkun altında 18 derece alçalmasıyla sona erer. Çıplak gözle görülebilecek en zayıf yıldızlar artık gökyüzünde parlamaktadır Alacakaranlık süreleri Güneş Atmo Şekil 1 Batmış olduğu halde atmosferi aydınlatmaya devam eden güneş. Güneş eğer her zaman ufuk çizgisine oranla belirli bir açı yapan bir yol izleyerek batıyor olsaydı, alacakaranlık süreleri hiç değişmeyecektı. Oysa dünyanın yörüngesi üzerinde eğik durması nedeniyle, bu açı yıl boyunca değişir ve aynı zamanda, gözlem yerinin bulunduğu enleme göre de farklılıklar gösterir. Böylece, farklı enlemlerde bulunan yerler için ve bir günden diğerine değişik alacakaranlık süreleri yaşamaktayız Bu süre farkları kutuplara yaklaştıkça daha da belirginleşir, ekvatora yaklaştıkça da azalır. Ekvatorda alacakaranlık olmadığı ve gecenın birdenbire geldiğinin söylenmesi bu yüzdendir. Gerçekte burada da üç alacakaranlık yaşanır, birincisi 2224 dakika, ikincisi 4650 dakika, üçüncüsü ise 1 saat 10 dakika 1 saat 16 dakika sürer. Kutuplara yaklaşıldığında olayın tersi yaşanır. Farklılıklar ve alacakaranlık süreleri artar. Kutupta güneşin 6 ay boyunca batmadığı görülür. Kutup dairesinden itibaren 'geceyarısı güneşi'nı izlemek mümKündür: Güneş ufka kadar iner, geceyarısı ufka değer ve tekrar yükselmeye başlar. Daha dikkatle incelenilmesi gereken noktalar, güneşin ufuk çizgisi altında 18 derece alçalmadığı bölgelerdir. Buralarda, yılın belirli dönemlerinde, 'astronomik' alacakaranlık yaşanmayacaktır. Bu durum amatör astronomu yakından ılgilendırmektedır. Çünkü bu şartlar altında galaksi ve nebulaların, yıldız kümelerinin izlenmesine olanak yoktur. Gece fazlasıyla aydınlık olacak gökyüzünde gözlem yapmak ya da resim çekmek mümkün değildir. Leningrad 11 haziran 3 temmuz arasında 'aydınlık geceler' yaşar. Amsterdam'da 21 mayıs 23 temmuz arasında 'gece' olmaz, Edimbourg'da 29 nısan ve 15 ağustos tarihleri arasında astronomik olarak, gece olmamaktadır. Leningrad'da bu tarihlerde sokak lambaları yanmaz, ışık yakmadan hareket etmek ve hatta kitap okumak mümkündür. Şekil 2 Batmış güneş tarafından aydınlanan dünya atmosferi, alacakaranlık haline gelmiş. DünyaYiin ' Ufuk Üç alacakaranlık Alacakaranlık, güneşin ufuk çizgisine oranla kaç dereoe alçaldığı şeklinde tanımlanabilir. Güneşin batışı ile alacakaranlığın sona ermesi arasında belirli bir zaman geçmektedir. Bir müddet sonra okumak giderek zorlaşır, fakat şekiller hâlâ belirgindir; daha sonra ancak el yordamıyla hareket edilebilır oysa gökyüzü henüz tümüyle karanlık değildir. Bu veriler ışığında üç tür alacakaranlık belirlenmiştir: 1. 'Halk' alacakaranlığı güneşin batmasından, ufuk çizgisi altında 6 derece alçalmasına kadar sürer. Bu süre sonunda sokak lambaları yanar, sürücüler vasıtalarının farlarını yakmak zorundadır, park ve bahçeler kapanır. Astronomlar için, en parlak yıldız ve gezegenlerin görülebildiği bir devredir. 2. 'Denızci' alacakaranlığı güneş batımından, ufkun altında 12derece alçalmasına kadar sürer. Bitiminde, denizciler 2. kadir yıldızlarının görülebilece Güneş ftm Güneşin egıtımi j . Enlem Şekil 3 Gözlem noktasından meridyen planına göre kesıt gözlemcı (o) merkezdedir. Çıplak gözle görülebilecek en zayıf yıldızlar artık gökyüzünde parlamaktadır. yalnız günbatımında ortaya çıkmaktadır. ferin kalmlığı 4065 km arasında değişken olarak saptanmıştı. Bugün bu sayının 80 ile 100 km arasında olduğunu bilmekteyiz. Bir volkanın harekete geçmesı sırasında havaya saçılan dev toz bulutları sadece yanardagın bulunduğu kesimi değil, tüm dünya çevresıni etkısi altına alır. Krakatoa yanardağının patlaması sırasında gözlemciler çok uzun alacakaranlık süreleri ve nefis güneş batışları ızleme olanağını bulmuşlardı. Dolayısıyla, alacakaranlık sürelerini hesaplarken, bu tür etkenlerin de gözönüıie alınması gerekmektedir. l : (Science wi«) Atmosferin kalmlığı Astronomik gece Astronomik gecenin başlangıç ve bitiş saatlerınin bilinmesi, gözlem yapmak isteyen astronomlar için çok önemlidir. Çünkü kümeler, galaksi ve nebulalar ancak bu saatlerde görülebilir. Alacakaranlık ise sadece ayın, gezegenlerin, kavuşmaların, en parlak yıldızların görülebilmelerıne olanak verir. Merkür ve bazen Venüs gibi bazı gezegenler ise Olası gözlem zamanlarının belirlenmesı dışında, alacakaranlık geçmişte atmosfer kalınlığını saptamak için de kullamlmıştır. Güneş batımından sonra göğün aydınlık kaldığı süre, atmosfer tabakasının kalınlığıyla orantılıdır. Başlangıçta Kepler tarafından önerilen bu deney, LaCaille, Bernouilli, Euler, Alembert ve Delambre gibi bilginler tarafından da gerçekleştırilmeye çalışılmış ve atmos