Katalog

2 0CAK2000PAZAR CUMHURİYET SAYFA YÜZYILDA EKONOMÎ POLİTİKALARI 13 Altın akçelerden kâğıt paralara uzanan zaman tünelinde, kuruşlar yerini binliklere, binlikler milyonlara bıraktı Türk parası yüzyıMa ııııuıı gibi eridi • Sıvas'tan Ankara'ya giderken, Sıvas Osmanlı Bankası'ndan 'rica-tehditle' 1000 lira borç alan Mustafa Kemal ve arkadaşlan, Kurtuluş Savaşı'nı başlatmak üzere yola çıktılar. Tarih -192? 198T * 1982 1988' 1988 1991 1992 1993 Î99+ Î&Z fS59~ Türk Lirasının Seyri 1 Banknot (TL) 1.000 5JSm 10.000 20.000 50.000 ww>250.000 500.000 "JJD00.900 * İÖOO.000 10.000.000 Dönem lik Cumhuriyet parası Bfflent UIUSÜ Bulent Utusu Turgut özal , TuıgHtÖzal M«utYılmaz Süfapnan Demirel Süleyman Demirel Tansu Çier Necraerttn Erbakart Bülent Ecevit HAZALATEŞÇAKIR Tam 80 yıl önceydi. Emperya- list güçlenn kuşatmasındaki ül- keyı kurtarmak ıçin " 1000 liray- la" çıküdı yola. Özgür bır ülke için atanyürekler kadar önemli değü- di ceplerindeki para, ama lira bu- günkü kadar değersız de değıldı. Sıvas'tan Ankara'ya giderken, Sıvas Osmanlı Bankası'ndan 'ri- ca-tehditk' 1000 lira borç alan Mustafa Kemal ve arkadaşlan Kurtuluş Savaşı'nı başlatmak üze- re yola çıktılar. Altın akçelerden, kâğıt paralara uzanan zaman tü- nelinde kuruşlar yerini binlikle- re, binlikler milyonlara bırakırken 1999 yılında madeıu 100 binlik- lerve 10milyonluk banknotlar pi- yasaya sürüldü. Türk Lirası, enf- lasyon ve döviz karşısmda mum gıbi endi. 5 Araük 1927'de bin li- rahk banknotla 1250 ABD dola- n alınabiliyordu. Bugün 1250 ABD dolan 600 mılyon lirayı bu- lurken Türk parası pul olma yo- lundaılerledi. 1925'lerde 20-30 kuruş arasında değişen etin kilo- su, bugüne geldiğimizde 3-4 mil- yon liralara trrmandı. Cumhuri- yetin ük yıllannda enflasyon çok düşük düzeyde olduğu için kâğıt paralann büyük değeri vardı. Çün- kü o dönemde kâğıt para ile al- tın arasındaki oran sürekli koru- nuyordu. Örneğin bir altın 9 lira, 110 altın hra ıse 1000 ürahk bır kupür ediyordu. Hk kâğıt para 1927'de Cumhuriyet'in ilanından son- ra ilk banknotlar5 Aralık 1927'de piyasaya çıkarıldı. Harf Devrimi yapılmadığı için eskı Türkçe ile ve Fransızca bastınlan bu bank- notlar 7 ayn değeTdeydi. Değeri 1 TLden 1000 TL'ye kadar deği- şen banknotlar zamanın Maliye Bakanı Mustafa AbdülhalikRen- da'nın imzasını taşıdı. O dönem- de Osmanlı Bankası tarafından bastınlan tüm banknotlar 1931 yılında kurulan Merkez Banka- sı'na devredildi. Türkiye Cumhu- riyetı'nin tedavüldeki en yüksek kupürlü kâğıt parası, 1927 yüın- dan sonra dolar karşısmda değer kaybetmeye başladı. 1938'den 1940 yılına kadar sıfirlan revize edilen banknotlar, ellı kuruşluk- tan, bin lirahğa kadar 11 değişik değeri taşıyordu. 1939 ve 1946 yı- hnda bastınlan yeni serilerin en büyük kupürlü kâğıt parası olan bin liralıklar ile alınabılen dolar miktan 770'e indi. îlk Türkçe ya- züıbanknot 1937'de çıkanldı. Bu banknot Ingiltere'de basıldı. 1953'te piyasaya çıkan E5 emis- yon gnıbunun bin lirası ile alına- bilen ABD dolan miktan 357'ye indi. Bin liralık banknot, 1981 yılına kadar, en yüksek kupürlü kâğıt para olma özelliğini koru- du. 1978 yüında basılan tarihin son bin lirahğı, dolara karşı ve- rilen mücadelede en ağır yarayı alan bin liralık oldu. İlk 10 liralık banknot 1979'da darphaneden çıktı. Ardından da sıfinartarak, 100'lükler, 500'lük- ler, 1000'likler geldi. Enflasyo- nun hızlanmasıyla 5 binlik, 10 binlik, 20, 50,100 binlikler ba- sıldı. Derken 1995 yılında tüm Türk vatandaşlannı miryoner ya- pan mor 1 milyonlar cüzdanımı- za girdı. Her emisyonda ata ata liradan tam 24 tane sıfir gitti. Bir zamanlar piyasaya yeni banknot sunulması olay olurdu. Bin liralık banknotlar tam 54 yıl tahtını korudu ve Ağustos 1992 yılmda tedavülden kaldınldı. 1980'lerden sonra ise bu trend değişti. Türkiye 1981 yılında Bü- lent Ulusu'nun başbakanlığı dö- neminde 5 bin liralık banknot- larla tanıştı. On bin liralık bank- notlar da yine Ulusu döneminde 1982 yılında piyasaya çıktı. ÖzaTlı yıllar Turgut Özal döneminde ıse Türk halkı 1988'den önce 20 bin liralık, hemen arkasından aynı yıl içinde 50 bin liralık banknotlarla tanışmak zorunda kaldı. Mesut Yıhnaz' ın başbakanlığı dönemin- de de 1989'da 100 bin liralıklar piyasada yennı aldı. Süleyman De- mirel Başbakan olduğu yıl ıse ön- ce 1992'de 250 bin, arkasından da 1993 yüında 500 bin liralık kâğıt banknotlara "merhaba" denıldı. Aydın Menderes'ın ilk kez te- laffiiz ettığı 1 mılyon lirayla bank- not olarak tamşmak da 1994 yı- lında Tansu Çiller'ın başbakanlı- ğı döneminde piyasaya sürüldü. Halen dolaşımdaki en büyük bank- not olan 5 milyon liralıklar henüz ıkincı yılını bıle doldurmadan. 10 milyon liralık banknota tahtını kaptırdı. Beş milyonluklar 1997 Ocak ayında Necmettin Erba- kan'ın başbakan olduğu REFAH- YOL hükümeti döneminde piya- saya çıkmıştı. Öte yandan 1989 yı- lında tedavüle gıren 50 bin liralık banknotlar da 5 Kasım 1999 tari- hınde tedavülden kaldınldı. 1987 yılında tedavüle çıkanlan kâğıt 10 bin liralıklar Aralık 1995'te, 1988 ve 1995 yıllannda tedavüle çıkanlan 20 bin liralıklar da 1997 yılmda tedavülden kaldınldı. Cumhuriyet'in ilanımn ardından piyasanın nabzı Bankalar Caddesi'nde atmaya başladı Galata bankerlerinden holding bankalanna• Galata bankerleri 1970'li yıllardan sonra yerini, cam duvarlı plazalarda yürütülen "holding bankacılığı"na bıraktı. Batı'da sanayi ve ticari hayatın finansını karşılamak için banka kurulurken, Osmanlı împaratorluğu'nda ise bu sektöre merkezi yönetimin borç arama ve bulma aracı olarak yaklaşıldı. Bu anlayış yeni bir yüzyıla girerken de değişmedi. • Cumhuriyet'in ilanının ardından para piyasasının nabzı Bankalar Caddesi'nde atmaya başladı. Tahtakale de özellikle döviz piyasası açısından önem kazandı. Ulusal bankacılığın serpilip büyümesi, 1923 ile 1932 yıllan arasında gerçekleşti. Cumhuriyet'in ilanı döneminde 22'si ulusal, 13'ü yabancı olmak üzere toplam 35 banka faaliyetteydi. -. Osmanlı merkezi yönetiminin, artan giderlerini karşılamada ge- lüiennm yetmemesı üzenne kapı- srnı çaldığı ilk kurumlar sarraflar oldu. Galata sarraflan, daha son- ra "Galata Bankerleri" olarak ta- nınırken, zamanla para piyasası- nın kalbi dunımuna geldı. Ülno Galata Bankerleri 1970'li yıl- lardan sonra yerini cam duvarh plazalarda yürütülen "holdingban- kacıhğTna bıraktı. Batı'da sanayi ve ticari hayatın finansını karşıla- mak için banka kurulurken, Os- manlı Împaratorluğu'nda ise bu sektöre merkezı yönetimin borç arama ve bulma aracı olarak yak- laşıldı. Banka sayısı 80'i aşti ınrBUallayjç yenibiryüzyıla girer- ken de değişmedi. Sayısı 80'i aşan bankalar yine devletin borçlanma kapısı olarak görüldü. Devletten Ha- zıne kâğıdı alıp daha sonra yüksek faizlerle satan bankacılık sistemmı tıkanma noktasına getırdi. Cumhuriyet'in ılarunın ardın- dan para pıyasasırun nabzı Ban- kalar Caddesi'nde atmaya başla- dı. Tahtakale de özelhkle döviz pi- yasası açısından önem kazandı. Türkbankacıhğının yüz, yülıkgeç- mişine göz attığımızda, ulusal bankacılığın serpilip büyümesi 1923 ile 1932 yıllan arasmda ger- çekleşti. Cumhuriyet'in ilanı döneminde 22'si ulusal, 13'ü yabancı olmak üzere toplam 35 banka faaliyettey- di. Yerel düzeyde tacirlerin banka hizmetlenni yerine getirmek için 1930'lara kadar tam 27 tane ma- hallı banka faaliyete geçtı. Ancak bu bankalann bır kısmı 1929 eko- nornik krjzınde battı. Sâhayıyı ve rkareti finanse ede- cek ana bankalar bu dönemde ku- ruldu. Türkiye Iş Bankası 1924'te, Türkiye Sınai ve Maadin (Maden- ler) Bankası 1925'te, Emlak ve Eytam Bankası (Türkiye Emlak Kredi Bankası) 1927 yılm- da faaliyete geçti. Türkiye Sınai ve Maadin Bankası 1933 yılmda Sümerbank'a devredildi. 1930'lu yıllar- da sanayüeşmeyle birlikte, yatınmlan finanse etmek amacıyla devlet bankalan kurulmaya başlandı. 1933 yüında Sümerbank, 1935'te Etibank, 1937'de Denizbank, 1938 yılında da Halk Bankası faaliyete geçti. Bu dönemde kamu bankalan altın çağını ya- şadı. Yapı Kredi, Akbank, Garantı Bankası ve Pamuk- bank gibi çok şubeli banka- lar, ticarette liberasyon rüz- gânnın estiği 1945-1960 arasında kuruldu. Osmanb ve Cumhuriyet'in ük yiDannda bankacıhk yabancılarm efindeydL (Fotoğraflar: AR.ŞİV) Bankalar kahıık değiştirdi Bir zamanlar sadece "nnryon"larla ifade edilen sermaye yapısına sahip bankalar, bir asır içinde aktıf büyük- lük, özsermaye yeterliliği ve teknolo- jik yatınmlarla kabuk değiştirdi. In- temet ve telefon bankacüığmınyaygın- laşması yaşamı kolaylaştırdı. Öte yan- dan, bankalar üretim yerine ranttan ge- lir elde edenlerin de kapısı oldu. Ban- kalann mevduat faiz oranlannı hızla yükseltmesi "paradanparakazanma" mantığını getırerek, rantıyenın de kâr kapısı oldu. Son 15 yüda, "bakkalacar gibibanka açthnaya" başlanırken, pat- ronlar şırketlennı de buradan fınans et- meye başladı. Bu üışkıler zıncirine son yülarda çete- mafya üişkileri eklendi. Bankacılık sektörüne ilişkın yüzyıllık gelışim özetle şöyle: Ziraat ilk ulusal banka - Ük ulusal banka: tlk ulusal banka olarak 1888'de kurulan Ziraat Banka- sı'nm işlevleri, cumhurryetin uamyla birfikte yeniden düzcnlendL - Bankı Osmanıı Şahane. bugünkü Osmanlı Bankası'mn faaliyetlerine ilişkin anlaşmalar 1924'te imzalandı. - Sebnik Bankası, bugünkü tnter- bank, 1888yıhnda ttahan. Fransız,bir Avusturya bankası ve Galata banker- leritarafindan kuruldu. Banka 1969'ta miffi banka njteü^ akü. Adj "Ulusla- rarası Endüstri ve Ticaret Bankası" olarak deâştiriML 1990 >ihnda ban- kanm adı Interbank oklu. Daha sonra işadamı ve Bursa Miller\ekili Cavit Çaghr'ın satın aldığı bankaya 8 Ocak 1999'da devlet el koydu. - Iztnir Iktisat Kongresi'nde kurul- ması kararlaştınlan ve tıcareti destek- leyecek banka olma özellığı taşıyan Iş Bankası, 26 Ağustos 1924'te 1 mılyon lira sermayeyle kuruldu. Sermayenin 250 bin lirasıru nakit olarak Atatürk ödedı. lş Bankası'nın adı 1990'lann so- nunda çete ve mafya ilişkileriyle bir- likte anıldı. - Cumburiyet kuruMuğunda utusal bir merkez bankası yoktn. 1 Haziran 1930 \iknda kurulan Merkez Banka- sı'nın ik sermayesi 15 mfl> ı on liraydL Bankanm kuruhışu altm \e döviz sto- laınabapoUuğundangüçlükleryaşan- dL Hükümet, sonunda Amerikan şirke- tine verdiği 25 ydhk kibrit imtryazı so- nunda gerekli dış finansmanı sağladL - Sümerbank. 1933 yılındaDe\let Sa- nayi Ofısi'nın alacağı fabnkalan ış- letmek, özel kuruluşlardaki devlet ış- tiraklennın paytnı arttınnak, yine dev- let sermayesi ile kurulacak tüm sana- yi kuruluşlannın etüt ve projelenni ha- zırlamak için kuruldu. 1990'h yülara gelindiğinde 17 Ekim 1995 yılmda Fpeks Tekstil'ın sahibi Hay>«m Gari- poğlu tarafından satın alındı. - Madencuikve enerji \-aunmlarma destek vermek amacnla 20 Haziran 1935vümda Etibankkuruldu. Etflbank daha sonra özeUeştirikti. - Bankalararası dayanışmanın sağ- lanması ve haksız rekabetın önlenme- si amacıyla 1958 yıhnda Türkiye Ban- kalar Birliği kuruldu - Türk îhracat ve Kredi Bankası Erimbaııkl.BesYıflıkKalkuınıaPla- nı'ncakurulması öngörülen DevietYa- brun Bankası'nın devamıdır. - Adapazan Islam Ticaret Bankası, bugünkü Türk Ticaret Bankası, 1913 yüında kuruldu. 1928'de şırketin adı Adapazan Türk Tıcaret Bankası, 1930'da da TürkTicaret Bankası (Türk- bank) olarak değiştirildı. Bank Eksp- res'in de eski sahibi Yiğit, 3 müyar li- ra kefaletle 4 Mart 1999 yüında tahli- ye edildi. - Ozdteşebbüsün yaunmlanıım art- urüması ve ülkede sermaye prv-asas»- nmgeltşmeartekatiadabuhinnıakama- crvia 1950 \ihnda 12^ mflyon lira ser- mayeyle Türkiye SınaiKalkmma Ban- kası kunıktu. -1950 yüında 44 olan banka sayısı, 1954 yüında 52'ye, 1958 yüında 62'ye yükseldi. 1960-1984 yıllan arasında bu sayı 50'lere düştü. 1990 yüında 66 olan banka sayısı 1993 yüında 70'e ulaştı. -1995 >ThndaYurtdışı Türk Banka- lan Birliği kuruldu. 1997 yüında 72 olan banka sayısı 1999 yıh sonuna ge- - Özellikle 1994 yüından sonra hol- ding bankacıhğı yaygınlaşırken, şube sayısında patlama oldu. Mafya, siya- set ve iş dünyası ekseninde banka iha- lelerindekıyolsuzluklar, özeUikle 1998 yılmda gözler önüne serildi. 1999'da neler oldu? - Emlak Bankası 1999 yüında 198.8 triryonluk 12 bin 500 konut satn. Son beş yüda ortalama 5 bin konut satan banka, böylece rekor kırdı. - 24 Şubat 1999'da bankabra araa kurum zorunluluğu bitti. - 21 Mart'ta Emlak Bankası Genel Müdürü Erdin An hakkında bankalar yeminli murakıplannın ciddi iddialar içeren inceleme raporu hazırladığı or- taya çıktı. -22Arafck 1999'da Sümerbank, \urt- bank,Yaşarbank,EgebankveEsbank'a dkonularakyönerimleriTasarrufMev- duaü Sigorta Fonu'na devredildi Em- lak Bankası ani bir kararla tüm ticari ve bireysel kredffleri durdurdu. Sistemde canlanma 2. Dünya Savaşı'nın ar- dından canlanan iktisadi hayat etkısini bankacılık alanında da gösterdı. Bu dönemde çok şubeli ban- kalar açılmaya başlandı. Bugün sektörün önde gelen bankalan 1940'larda faali- yete geçti. Yapı Kredi Ban- kası 1944'te, Türkiye Ga- ranti Bankası 1946'da, Ak- bank 1948'de, Demirbank 1953'te, Pamukbank 1955'te açıldı. Türkiye'de 1970'li yüla- nn başmda, holdingleşme- nin de yaygınlaşmasıyla bankacıhkta yeni bir dö- nem başladı. Yönetimi bir holding tarafından yürütü- len banka sayısında artış görüldü. Sabancı Gru- bu'nun 1948 yılmda Ada- na'da kurduğu Akbank, hol- ding bankacıhğının ük ör- neği oldu. 199O'lı yıllara gelindi- ğinde, bankacılık sektörün- de yapılan özelleştirmeler- de çete - mafya inşküeri, ba- zı patronlann bankalannın içini boşaltarak şirketlerine milyarlarca dolar aktarma- sı, bankacüık sektöründe kara bir sayfa açtı. Türk- bank ihalesinde işadamı Korkmaz Yiğit' ın ülkücü mafya lideri AlaattinÇak>- a üe görüşmelennın yer al- dığı kaset Türkiye'yi ka- nştırdı. Bankacılüc sektö- ründeki bu olumsuzlukla- nn önüne geçmek için, 23 Haziran 1999 günü yeni Bankalar Yasası Resmi Ga- zete'de yayunlandı. Türk parasının yûzyıliık seyrioe bakıldığında dikkati çeken en önemH nokta srfjrlardaki arüş. Osmanlıbcınknotlan tedavülden kalktyorOsmanlı Bankası'mn bazı taah- hütleri nedeniyle Osmanlı kâğıt paralannın tedavülden kalkması gecikti. Paralan basan Osmanlı Bankası, bazı banknotlann karşı- lığını altın olarak ödemeyi taahhüt etti. Dolayısıyla bu paralann te- davülden kaldırılması 1 Nısan 1948'ibuldu. Cumhuriyet döneminın ilk kâ- ğıt paralannı 1927 yılında Lond- ra'da Thomas De la Rue şirketi bastı. 1, 5, 20, 50, 100, 500 ve 1000 liralık kâğıt kupürler halin- de basılan paralar, 5 Aralık 1927 'den ıtibaren eski Osmanlı pa- ralanyla değiştirilmeye başlandı. Bu kâğıt para kupürleri, piyasa- daki 158 milyon 748 bin hrayla değiştırildi. Latin harflerine geçiş 1928 yılında olduğu için bu kâğıt paralann üzerindeki yazılar Os- manlıcadır. Paralan yurtdışında bastıran hükümet, matbaa malıye- tinin yüksekliğı nede- niyle bu paralann 10 yıl süreyle tedavülde kahnasma izin verdi. Cumhuriyet döne- minde 1927'den 1981'e kadar en bü- yük banknot bin li- raydı. Bu tarihten son- ra banknot büyüklü- ğü kısa arahklarla art- tınldı. Enflasyonsuz dönemdeyaşamayan kuşaklar içinsrfln az paralar sadece antika demek Tuğranınyerini T.C. aldı Cumhuriyet dönerninin ilk madeni parası, 1924 yıhnda çıkanlan, Arap harfleriyle yazıh 2.5, 5 ve 10 kuruşlardı. Bunu bir yıl sonra çıkanlan ve bu defa nikelden yapıhnış 25 kuruşluklar izledi. Bu paralardaki saltanatı simgeleyen tuğra kaldınlarak, yerine Türkiye Cumhuriyeti yazısı konuldu. Yazıyı çevreleyen başaklar Cumhuriyetin ekonomi politikasırun tanma ve köylüye yönehniş olduğunu anlatıyordu. îlk Latin harfli madeni para da 1934 yılında tedavüle sokuldu. Tedavüle çıkmadan kaldınlan para Ikınci Dünya Savaşı başlannda bastınlan 50 kuruşluk kâğıt paralar, cüzdan yüzü göremedi. Çünkü bu paralan taşıyan gemi Pire yakınlarmda bombalandı. Denize dökülen paralar ise halk tarafmdan kapışüdı. Hükümet de zorunlu olarak bu paralan tedavülden kaldırdı. Emisyonda sakuılik 1960-1970 yıllannda sıyasal çalkantılann aksine 1960'lar kâğıt para emisyonunda en sakin dönemlerden biri oldu. Bu dönemde Atatürk kravatlı haliyle sokaktaki adam olarak paralarda yer alırken, Cumhuriyet tarihinde ilk olarak banknotlar yurtiçinde basümaya başladı. 1970- 1980 yıllannda da banknotlara Istanbul görüntüleri hâkim oldu. İlk olarak enflasyon paraya yansımaya başladı. 1953'tenbeTİbasılmayan, tedavülü her zaman çok sınırlı kabnış olan bin liralık banknotlann 1978-79 ve 1981 'de arka arkaya basılması Türkiye'deki gelecek enflasyorüu yıllann habercisi oldu. Dk Türkçe yazüı banknotlar 15 Ekim 1937'de te- davüle çıkanlan 5 li- ralık kupür, ilk Türk- çe yazıh banknottur. Eski yazılı ilk cum- huriyet kupürleri ise bu tarihten itıbaren beş yıl içinde piyasa- dan çekildi. Curnhu- nyet tarihinin bu ücin- ci emisyonunuda 5, 10, 50 ve 100 liralık- lar piyasaya sürüldü. 1939 yüında tedavü- le çıkanlan 500 ve lOOOliralückupürle- rin bir kısmı üzerinde Atatürk'ün vefatı ne- deniyle kendisinden sonra cumhurbaşka- nı olan tsmet İnö- nü'nün resmı vardır. 1940 yıllanna ait banknotlann en çarpı- cı özelliği, ilk ve son kez olmak üzere Ata- türk portresirün orta- dan kalkmış olması. Dönemin bütün bank- notlarınm üzerinde "Ebedi Şef" yerini "MiHiŞePebırakmış- tı. Banknotlar 1940 ve 1942'de Ingilte- re'de, 1942-44 arasın- da Almanya'da, 1946- 48 ansında da Ame- rika'da basıldı.