Katalog

SAYFA CUMHURİYET 22 NİSAN 1997 SAU 8 DIŞ HABERLER Mikonos davasının ardından Ankara ve Moskova, İran ile ilişkilerini yeniden gözden geçiriyor Tiirldye ve Rusya açmazdaSERKANDEMİRTAŞ ANKARA - Almanya'da görülen Mikonos davasının sonuçlanması ve bırçok Avnıpa Bır- liği (AB) ülkesinın büyükelçilenni geri çek- mesınin ardından Türkiye ve Rusya'nın da lran'la ilişkilerini gözden geçirdikleri kayde- dildi. NATO'nun doğuya doğru genişleme planlanna karşı. ABD'nin tecrit politikası uy- guladığı lran'la ilişkilerini geliştirme kozunu oynayan Rusya'nın, Mikonos davasının ardın- dan Tahran yönetımine cephe alan Avrupa Birliğı'ni (AB) karşısma almamayaçalıştığı kaydedildi. Konuyla ilgili resmi tavnnı açık- lamayan Türkıye,u Bizlran'la komşuyuz. Do- byısıyta Ud iilke ilişkilerinin parametreteri Av- nıpa'dan farklı oİabilir" görüşünü ileterek. "Tahran'la ilişkilere devam" mesajmı verdi. Diplomatık kaynaklar, Mikonos olayıyla tran-AB ilişkilerinin gerilmesınin ardından, Türkiye ve Rusya gibi ülkelerin de Tahran yö- netimıyle ilişkilerini gözden geçirme gerek- liliğini ortaya çıkardığıru bildirdıler. Kaynak- iar, Rusya ve Türkiye'nin tran'la ilişkilerinin • îran'a karşı cephe alan Avrupa Birliği ile ilişkilerini bozmamaya özen gösteren Rusya'nın, "Fırsattan yararlanarak Tahran ile işbirliği olanaklannı daha da arttınyor" izlenimini vermek istemediği kaydedildi. • Türkiye ise 'Tahran yönetimiyle ilişkilere devam' mesajını verdi. Ancak Türkiye, diplomatlar bunalımı ile açılan yaranın iki ayda kapanmasuıın olanaklı olmadığının altını çizdi. olası geleceği konusunda şubilgileri verdiler. Rusya: Rusya. SSCB'nin dağılmasının ar- dından Hazar petrolleri üzerindeki nûfuzunun ABD şirketleri aracıhğıyla bağımsızlıklannı yenı kazanmış ülkelere geçmesini engelle- meye yönelik olarak Hazarkıyısındaki iranTa ilişkilerini geliştirdi. NATO'nun Polonya, Çek Cumhuriyeti ve Macaristan'ı kapsayacak şe- kilde genişleme planlanna karşı da tran ve Çin ilışkileri geliştirme kozunu oynamaya başla- dı. Bu arada tran yönetiminin Rusya'dan, Tür- kiye'yi vurabilecek uzun menzılli balistik fu- zeler alacağı haberleri de gündeme geldi. ABD tarafından tecrit edilen İran da, Rusya gibi bir ûlkeyle ilişkilerini her alanda geliş- tirmeye istekli olduğunu açıkladı. Ancak Al- manya'da görülen Mikonos davasının karan- nın ardından Rusya yönetimi ikileme düştü. Rusya, Tahran yönetiminin AB ülkeleriyle gergınliğınden yararlanıp İran1a işbirliği ola- naklannı daha da geliştirme nrsatına sahip ol- masına karşın, ticari ve ekonomik açıdan iliş- kilerinin gûçlü olduğu AB'yi de karşısına al- mak istemiyor. Rusya, tran ve AB'yi karşısı- na almadan, her iki tarafla da ilişkilerini 'es- Idsi gibi' sürdürme eğiliminde. Türtdye: Türkiye, Mikonos davası ile ilgi- li olarak henüz resmi tavnnı açıklamadı. Dı- şişleri Bakanlığı, öncelikle Mikonos olayı ile ilgili karann aynntılanyla incelenmesi ge- rektiğinin altını çizdi. Ancak lran'la ilişkile- ri, diplomatlar bunalımı ile maslahatgüzar düzeyine inen Türkiye'nin, AB'nin karanna olumlubakmaklabirlikte, Ankara-Tahran iliş- kilerinin parametrelerinin AB-lran ilişkile- rinden çok farklı olduğunu vurguladı. Böy- lece Türkiye, 'Tahran yönetimiyle ilişkilere devam' mesajını verdi. AB ülkelerinin büyü- kelçilerini çekmelerine karşın, ekonomik ve ticari ilişkilerde bir değişiklik olacağına iliş- kin bir açıklama yapmadıklannı belirten An- kara, Türkiye- İran doğalgaz boru hatn pro- jesinin sürdürüleceğini kaydettı. Ankara, iki ülke ilişkilerinin Mikonos'tan önce bozulduğunun altını çizerek. "tkişer dip- lomatm karşıhkb geri çekilmesi ve bir İranh büyflkelçinin sınırdışı edilmesi küçümsene- cekbir otay değüdir. Şu anda Ud ülkenin de ne- fes alabilmesi için bir süre geçmesi gerekiyor. Bu nefes alma süreci iki ayda geçümez. tüşld- lerdeki bu vara ild ayda kapanmaz" görüşü- nü bildirdi. 32 milletvekili Simitis'e mektup yazdı PASOK Türkiye ile diyaloğa karşı çıktı • PASOK milletvekilleri, son günlerdeki gelişmelerden duyduklan hoşnutsuzluğu ve endişelerini dile getirdiler. MURATtLEM ATİNA - Yunanistan'da iktidar parti- si PASOK'a ait 32 milletvekili, Başba- kan Simitis'e mektup yazarak Türkiye ile diyalogdan duyduklan rahatsızlığı dile getirdiler. Söz konusu milletvekilleri, endişelerinin gerçek olması halinde hü- kümete verdikleri desteği çekebilecek- leri yönünde uyanda bulundular. Türki- ye ile Yunanistan arasında son haftalar- da giderek iyileşen ilişkiler, Yunanis- tan'da tepkilere neden olmaya başladı. Geçen hafta Türkiye konusundaki olumlu gelişmeler üzerine 110 milletve- kili, PKK lideri Abdullah Öcalan'ın Yu- nanistan'a davet edilmesi konusunda bir öneri metni hazırlamışlardı. Söz konu- su öneri mektuplannı başta hükümet ol- Kabila, Mobutu 'nun koltuğunu istiyor • Isyancılann lideri, başkenti ele geçireceklerini bildirdi. Banş girişimleri yeniden çıkmaza girdi. Dış HaberlerServisi-Zaire'de, 6 aydır sü- ren iç savaşa son verme çabalan, isyancı li- der LaurentKabüa'nın, ülkenin başkenti Kin- şasa'yı ele geçirmek ıçın son hazırlıklan yaptığını içeren açıklamasıyla çıkmaza gir- di. Güney Afrika Devlet Başkanı Nekon Mandeia'nın. ülkedekı iç savaşa son vermek için Zaire De\ let Başkanı Mobutu Sese Se- ko ve isyancı lider Kabila'ya yaptığı görüş- me çağnsına Mobutu dan olumlu yanıt ge- lirken, Kabila, Mobutu'nun iktidan terk et- mesini istedı. Güney Afrikalı yetkililer ta- rafindan yapılan açıklamada. iki tarafın çya- nn Cape Tovvn'da bir araya gelebilecekleri söylenmiştı. Kabila, ısrarla söz konusu göıüşmenın 32 yıldır iktidarda olan Mobutu'nun koltu- ğunu de\Tedeceği resmi bir buluşma olaca- ğını vurgularken. isyancılann Dışişleri Ba- kanı Bizima Karaha, geçen cuma günü yap- tığı açıklamada, Mobutu dev let başkanlığı- nı bırakmadan ateşkes yapmayacaklannı söyledi. Karaha, Mobutu ile iktidan paylaşmayı kabul etmeyecekierinîbelirttikten sonra Gü- ney Afrika'da yapılması planlanan görüşme- lerde, Mobutu'nun diktatörlüğünün nasıl sona erdirileceğine dair tartışmalann yapı- lacağını söyledi. Karaha, Mobutu'nun ikti- dan kendi nzasıyla terk etmesi durumunda Kinşasa'da kan dökülmeyeceğini söyledi. Bu arada. Kabila, 100 bin gerillayı daha görevlendırdiğini ve Aşağı Zaire'de yeni bir savaş cephesi açacaklanru söyledi. Petrol ra- finerilerine sahıp olan bölgenin aynı za- manda ticaret açısından geçiş kapısı oldu- ğu belütiliyor. Ülkenin yansını kontrolü al- tına alan Kabila. birliklerinin en geç üç haf- ta içinde Kinşasa'da olacağını açıklamıştı. Mobutu'nun aynı zamanda sözcülüğünü yapan oğlu Nzanga Mobutu. babasının ik- tidardan cekilmesi durumunda ülkenin ka- osa sürükleneceğini iddia etti. Öte yandan. Zaire'de yardım taşıyan bir trene yapılan saldın üzerine. BM'nin Ru- andalılann bulunduğu mülteci kamplanna yardımı askıya aldığı belirtilirken, Ruanda- lı mültecilenn Kisangani'nin güneyindeki bir köye saldırdıklan ve 6 köylüyü öldür- dükleri bildirildi. Jtaleranm pençesindeki mûtted çocuk,toıdiıriniKJsanganVdeki seyyar hastamptıgDtürecek BM görevülerini bekliyor. mak üzere siyasi kuruluşlar. üniversite- lerve yerel makamlara gönderen millet- vekilleri, Apo'nun davet edihnesi için ini- siyatif almalannı istemişlerdi. PASOK hükümeti tarafından acil olarak redde- dilen söz konusu mektuba, diğer alıcı- lann da kayıtsız kalması, bu defa diya- loğa açık tepki politikasmı gündeme ge- tirdi. Buamaçla iktidar partısi PASOK'a üye 32 milletvekilinin imzası ile Başba- kan Kostas Simitis'e bir mektup gönde- rildi. Aralannda Lefteris Verhakis, Yan- nis Kapsis, Yannis Haralambidisgibi şa- hinler olarak anılan aşın milliyetçi mil- letvekillerinin bulunduğu imzacılar, mu- halefet partileri gibi kendilerinin de Tür- kiye ile diyalog konusunda son günler- deki gelişmelerden duyduklan hoşnut- suzluğu ve endişelerini dile getirdiler. Diyalog karşıtı imzacılarendişe- lennin gerçekleşmesi durumun- da hükümetten desteklerini çe- keceklerini vurguladılar. 'Türkiye sorumlu' Yunanistan Cumhurbaşkanı Kostis Stefanopulos. Avrupa Konseyi ParlamenterlerMeclisi (AKPM) genel kurul oturumun- da, son günlerde Türk-Yunan iliş- kilennde yumuşama görüldüğü yolundaki savlan boşa çıkaran bir konuşma yaptı. Güneydo- ğu Akdeniz'deki tehdidin esas nedeninin Türkiye'nin ulusla- rarası hukuktan doğan sorumlu- luklanm kabul etmemek oldu- ğunu öne süren Stefanopulos, Türkiye'nin 1983 yılında kabul edilen denız hukuku sözleşme- sıni kabul etmemesi yüzünden gerginlığın arttığını savundu. Yunan Cumhurbaşbakanı, ada- lar ve adacıklarla ilgili olarak Türkiye'nin 1923 Lozan Anlaş- ması'nı ihlal ettiğini iddia ede- rek, Türkiye'nin Kıbns adasın- da da adil ve kalıcı bir çözümü engellediğini öne sürdü. Stefanopulos'un AKPM'deki konuşması ardından, Türk heye- ti, Yunan Parlamento Heyeti ile yiyeceği akşam yemeğini iptal etti. Türk parlamenterler, ye- mekli toplantının Stefanopu- los'un konuşması ardından im- kânsız hale geldiğini belirttiler. Başta Ruslar ve İngilizler olmak üzere yabancılar, bir halklar mozaiği olan Iran'ın bu özelliğinden zaman zaman yararlanmak istemişlerdir Etnik gruplar, dış güçlerin hedefi olduIran'ın çeşitli etnik ve dil topluluklann- dan oluşması doğaldır. Ana dili Farsi olan- lar, daha çok Tahran eksen olmak koşuluy- la merkez bölgesinde yaşarlar. Başka yer- lerde yer yer Azeri Türkleri, Kürtler, Ba- luçlar, Türkmenler ve Araplar yoğunlukta- dır. Kürtlerin çoğunluğu, Baluçlar ve Arap- lar, Sünni; öte yandan Azeriler. Farsiler gi- bi Şiidirler. Kimi yazarlara göre İran. bir halklar mo- zaiğidir. Öte yandan. tran'ın durumu bir- çok ülkeden çok farklı da dsğildir. Örne- ğin, Avrupa'da yalnız Portekiz'de azınlık yoktur ve Polonya azınhklan da sorun ya- ratmayacak denli ufakürlar. Asya'nın tümün- de ise karmaşık yapı ağırlıktadır. Gerçek bir halklar mozaiği olan Hindistan'ın yanı ba- şında Çin'dc, 54 ayn milliyet bulunmakta- dır. Yıllardır azınlığı olmayan büyük As- ya ülkesi diye sunulmuş bulunan Japonya'da da Burakumin, Okinawa ve Kore azınhk- lan vardır. Ama gene de bazı kaynaklara bakılırsa iran nüfusunun da yüzde 40'ı Farsi değil- dır. Bu durumda. salt çoğunluğu oluştur- mamakla birlikte, en kalabalık onlardır. Sa- yılan kesin olarak bilinmeyen Azerilerin, bir hayli kalabalık olduğu anlaşılıyor. On- lann ve öteki gruplann her alandaki durum- lannı belirleyecek güvenilir rakamlaryok- sa da kentleşmenin daha çok merkez böl- gesinde yaşayan Farsilere yansıdığı; eğitim- de Farsi olmayanlarla kadınlann genelde olumsuz etkilendikleri, Baluçlarla Kürtle- rin en az eğitim gören gruplar içinde olduk- lan, sağlık olanaklanyla türlü kamu hizmet- lerinin, bu iki etnik gruba daha az ulaştığı ve yoksulluğun daha çok bu iki topluluk için- de görüldüğü söylenebilir. Endüstrileşme baştan bu yana merkez bölgede yoğunlaş- mış. gelişme bütçesinden daha fazla payı bu bölge almış. yabancı yatınmlar da ka- lifıye işgücünün varlığı gibi nedenlerden ötü- rü gene Farsi nüfusun ağırlıklı olduğu yer- lerde gerçekleşmiştir. Ancak. etnik özellikleri ne olursa olsun tüm bu gruplar, anayurt bellediklen tran'ın derin kültür birikiminin parçası olmakla ayn bir kişilik kazanıyorlar. 2500 yılı aş- kın bir devlet geçmişinın bilincinde olan lranlı yurttaş, kendi kültürünün köklü bir uygarlıktan kaynaklandığının farkındadır. Bu gerçek, bazı yabancılann Iran'daki et- nik gruplardan zaman zaman yararlanmak istemelerine engel olmamıştır. Örneğin, Sovyet rejimi, Mahabad'da geçici olarak bir Kürt devleti kurmuş, Bakû'deki komü- nist rejimi de Tebriz .\zerilerinin üstünde bir Damokles kılıcı gibi sallanıp durmuş- tur. Güneyde petrole yakın Kuzistan böl- gesindekı Araplan yalnız SaddamHüsejin değıl, ondan önce tngilizler de hedef almış- lar; İran petrolüne el koymayı düşlerken bu azınlıktan yararlanmayı ummuşlardı. Şahbaskısı Halkın üstünde bir değil, iki baskı ve sö- mürü mekanizması vardı: Biri yabancüar- dan kaynaklamyorsa öteki şahlann kendi- leriydi. Toplumsal piramidin en üstüne ya- bancılann desteğiyle tek başlanna yerleş- miş olan baba oğul her iki şah da son dere- ce geniş yetkilerle donanmışlardı. Bunlar- dan baba Rıza Şah Pehtevi (1925-41), mer- kezci yönetimi güçlendiren, bazı ileri adım- lar atan ve bu arada kendi hanedanını da ku- ran kişiydi. Türkiye'deki Kemalist atılım- lan örnek alan şah, kapitülasyonlan ortadan kaldırmış, din mahkemelerinin yetkilerini kırmak için Isviçre adalet mekanizmasını benimsemiş, Tahran'da bir üniversite aç- mış, yabancı okullan kapatmış, kızlar için izcı örgütlerine önayak olmuş, fesle birlik- te peçe ve türbanı yasaklamış, kadınlara di- ledikleri mesleğe girme hakkı tanımış, hat- ta Farsçaya da uymayan Arap harflerini ter- ki bile düşünmüştü. Böylesine ileri atılımlanna karşın şahın, bir diktatorya kurduğu kuşkusuzdu. Bu te- peden bakış aşağıdakilerde, özellikle sara- yın ilk sıradaki hizmetlilerinde iktidar siya- setinin her kıvnmına derhal uyma eğilimi, hatta 'mahareti' yaratmıştı. Ancak, yukan- dan bastıran mutlakiyetçi yönetimi bir öl- çüde dengeleyen bir açık kapının da sözü edilebilir. Osmanh toplumunda da örnek- leri görüldüğü gibi, merdivenin alt basa- mağmdan gelenlerin bir bölümü yukanla- ra tırmanabiliyorlardı. Bu sıçrayışta büyük eticen, kişinin becerisiydi; mutlaka bilgisi ve ehliyeti değil. Rıza Şah'ın kendi de bir nu- maralı yönetici konumuna çavuşluktan gel- mişti. tslam Cumhuriyeti'nin bugünkü yö- neticilerinin de oldukça alçakgönüllü baş- langıçlannın olduğu, bu bağlamda anımsa- nabilir. Ne var ki bu güçlü şahı, yabancı müda- halesi iktidardan düşürmüştür. Geleneksel Ingiliz ve Rus baskısına karşı, Nazi Alman- yası ile güç dengesi sistemi içinde bir üçün- cü ağırlık olarak iyi ilişkiler kurmak ıstedi- ği için, Hifler'in Sovyetler'e saldırmasmdan hemen sonra Churchfll ile StaHn'in anlaş- ması sonucu iktidardan alınmış, Güney Af- rika'da göz hapsine konmuştu. Otokrasinin gerçek yaraücılan Yabancılann müdahaleleri. iktidardaki- ni değiştirmekle de smırlı kalmadı. Iran'da kalıcı otokratik şah yönetiminin yaratıcısı, başka bir deyişle, bu ülkede demokrasinin kapılannı sımsıkı kapayan ve halkı uzun sürecek acılı ve işkenceli bir baskı rejimi- ne mahkûm eden, 'demokrasi havarisi' gö- rünümündeki iki Batı devletidir: Amerika ve tngiltere. Tahttan indirilen babasının yerine daha 1941 'de 21 yaşındaki oğlu veliaht Muham- med Rıza Şah Pehlevi getirilmişti. Amerika ve tngiltere. Iran'daki jeopolitik ve ticari çıkarlanna parlamenter demokrasi yoluyla değil, tran'da 'güçlü'bir yönetici yaratarak ve yalnız onun kanalıyla hizmet edileceği kanısındaydı. "F" "T"alkın üstünde bir ğ—i değil, iki baskı ve -M. A- sömürü mekanizması vardı: Biri yabancılardan kaynaklamyorsa öteki şahlann kendileriydi. Türkiye'deki Kemalist atılımlan örnek alan Şah Rıza Pehlevi, bu yönde gerçekleştirdiği tüm ileri atılımlanna karşın ülkede bir diktatorya kurmaktan da geri kalmamıştı. Oysa, tran'm pekâlâ bir meclis geleneği vardı. Ne var ki 1906'daki deneyimi de, 1941'dekini de, daha sonra 1953'tekini de yabancılar yok ettiler. Meclisleri, varlıklı ve güçlü kesimlerin temsilcilerinin doldur- duğu doğruydu. Ancak Tahran gibi birkaç büyük kentten meclise giren bazı aydın ki- şiler, kürsüyü bir tartışma odağı durumuna yüceltmişlerdi. Sayılan az da olsa halk asıl onlan dinliyor. şikâyetlerini onlara bildiri- yor, yer yer özgür sayılabilecek basın da bu görüşlere daha fazla yer veriyordu. lşte, bu çoğulcu ortamı, kendine demok- ratik dünyamn öncüleri sıfatını yakıştırmış olan Amerika ile Ingiltere bilerek ve iste- yerek yok etti. Tahran'da o zamanki Ame- rikan büyükelçileri, Leland Morris, Geor- ge V. Allen ve John C. W0ey ile tngiliz bü- yükelçisi John Le Rougetel'in 1940'larda ka- leme aldıklan gizli raporlar artık açıklan- mıştır. Bu yazışmalar, her iki Batı devleti- nin de tran'ı şah ya da Başbakan Kavam yo- luyla yönetmek istediklerini gösteriyor. An- cak, 1 946 'da 70 yaşında deneyimli bir dev- let adamı olan Kavam, Sovyetler'i bir ana- yasa oyunuyla tran'dan çıkarmış olmasına karşın, bu iki yabancı dev letçe komünizme yataklık etmekle suçlanmış, sonuçta 'güç- İü' kişi olarak genç şahta karar kılınmıştı. Kavam, Sovyetler'le tngilizlerden daha uygun bir petrol anlaşması yapmayı başar- mıştı. Bu anlaşmanın mecliste onaylana- bilmesi için başkentin askeri işgal altında olduğu kanısını uyandıracak bir durumun olmaması gerekiyordu. Sovyet tarafina bu- nu anlatmış ve ülkeyi 1941'de tngilizlerle birlikte işgal etmiş olan Rus askerlerini Ku- zey tran topraklanndan bir çırpıda çıkarmış- tı. Ardından, meclis anlaşmayı onaylama- dı. Sovyetler çıktıklanyla kaldılar. Ancak, yabancı büyükelçiler, 'iranUa- nn' Amerikalılan istediklerini yazıyorlar- dı. Genel bir deyimle 'lranluar' dedikleri ise bir avuç toprak ağasıydı. Seçimlerin erte- lendiği ve yeni meclisin oluşmadığı bir sı- rada başbakan, şahın ve Amerika'nın bas- kısıyla kabıne üyelerini değiştirmeye razı olunca, kendi gelecegini olduğu kadar Iran'ın demokrasi kapılannı da kilitledi. Kendi kı- sa sürede yalnızlığa itilirken şaha geniş yet- kıler tanındı. 1949'da sıradan bir yurttaş şaha ateş et- tiğinde, bu kişiyi herhangi bir siyasal örgü- te bağlayan hiçbir kanıt bulunamadıysa da şah, hemen sıkıyönetim ilan etmiş, basmı susturmuş, kurucu meclisten parlamentoyu dilediğinde kapama yetkisi koparmış, ya- nsını kendının atadığı bir senato kurmuş, Tu- deh (Yığın) Partisi'ni yasadışı sayarak ön- de gelenlerinin tümünü tutuklamış, sendi- kalan hizaya getinniş, üniversiteyi bir ko- yun sürüsüne dönüştünnüş, meslek kuru- luşlannın bile kişiliklerini ortadan kaldır- mış ve 1941 'de el konmuş baba topraklan- nın tümünü geri almıştı. Bu durumda, şaha karşı çıkacak tek bir kurum kalmıyordu. Şah. bir suikast girişimini saray darbesine dönüştürmüşrü. Daha çok Amerika'nın öncülüğüyle Iran'daki muhalefet yok edilmiştj -bir kesim dışında: Cami çe\Teleri. Amerika 1979'dan sonra tran'da yer alan büyük değişiklikler- den hoşnut değilse önce kendini suçlama- lıdır. 1979 tran devriminin kökleri, bir iki yılın yoğun olaylannda değildir. Hatta, Aye- tullah Humeyni'nin sesini ilk yükselttiği 1963'e götürülüp orada bırakılamaz. Baş- bakan Muhammed Musaddık'ın Amerikan haber alma örgütü CIA'mn marifetiyle dev- rildiği 1953 yılından da eskidir. Kökleri, iran Şahı'nın tüm muhalefeti ortadan kal- dınp katıksız bir otokratik yönetimi Ame- rikan desteğiyle kurduğu 1940'lı yıllara gö- türülmelidir. Yarın: Şahın daha güçlü dönüşü