Katalog

SAYFA CUMHURİYET 21 NİSAN 1997 PAZARTESİ 8 DIŞ HABERLER Baü demokrasi değil güvence istiyor Aylık Deloviye Lyudi dergisinde BDT'nin Orta Asya'daki üyeleriyle ilgili bir yazı yayımlandı. "Batılı yatınrncılar, düzeni demokrasiye tercih ediyorlar" başlıklı yazıdan geniş bir özet sunuyoruz. Pek çok Batılı yatırımcı para yatınmları için Orta Asya'da, Rusya'dan daha elverişli bir iklim olduğu kanısındadır. Bölgenin bir dizi ülkesinde otoriter bürokratık yönetimler iktidarda bulunmaktadır. Bunlar sosyo-politik istikrarın güvencesi durumundadırlar. Bu durum, ayrıca zengin doğal kaynaklar ve ucuz işgücü, bir de son zamanlarda başlamış olan ekonomik büyüme, yatırımcıların ilgisini çekmektedir. Yatınmcılar Türkmenistan ve Kazakistan'da en başta petrol ve gaz sektörlerine; Özbekistan, Kırgızistan ve Tacikistan'da ise aitın ve renkli metal üretimine yönelmektedir. BAĞIMSIZ DEVLETLERTOPLÜLUĞU'NDA S 0 N G £ L İ Ş M £ L E R Hakan I Aksay Özbekistan'dan vergi kolaylığı Özbekistan, Asya'nın en zengin ve perspektifli bölgelerinden biri sayılmaktadır. Pamuk üretiminde dünyada dördüncü sıradadır. Ülke yönetimi vergi politikasını yabancı yatırımı özendirecek biçımde düzenlemiştir. 1995 yilından itibaren doğal gaz çıkarımından alınan vergi yüzde 5 (Rusya'da yüzde 16), kömürden yüzde 2'dir (Rusya'da yüzde 6). Yabancı sermayeli işletmelerin vergiden muaf tutulduğu süre, 5 yıldan 7 yıla çıkanlmıştır. Özbekistan Devlet Başkanı Islam Kerimov, Washington'un bölgede daha aktif rol oynamasını istemektedir. BDT'nin hızlandırılmış bütünleşme faaliyetine pek sıcak bakmayan Taşkent'in Moskova'ya karşı takındığı soğuk tavır sayesinde Batı, "muhalefet" diye bir kavram bile bulunmayan özbekistan'daki insan haklan sorununa gözlerini kapatmaktadır. Cumhurbaşkanı Nur Sultan Nazarbayev. Kazakistan'da her şey satıldı Resmi verilere göre, kişi başına düşen yabancı yatırım miktan açısından Kazakistan, eski sosyalist ülkeler arasında Macarıstan'dan sonra ikinci durumdadır. Ülkede, çoğu Türkiye, Rusya, Çin, Almanya, ABD, Italya, Güney Kore ve Ingiltere şirketleriyle olmak üzere 740 ortak işletme vardır. En fazla yatınmı Çin, Türkiye. Almanya ve ABD yapmaktadır. Yabancı yatınmların yüzde 70'i petrol ve gaz sektörüne yönelmiş durumdadır. Yansından fazlası Amerikan şirketlerine ait olan Tengiz petrol alanının perspektifi20yılda150 milyar dolar olarak degerlendirilmektedir. Başkan Nursultan Nazarbayev ve onun ait olduğu kabıienin ülkedeki kesin egemenliği fazla göze batmamakta, demokratik kurallara uyulduğu ızlenimi alınmakta, ancak yine de bütün bunların gerisinde çelik bir yumruk hissedilmektedir. Yabancı yatırımcılar istikrar ortamından memnundur. Tek sıkıntı "Rus sorunu" olarak görünmektedir. Ülke nüfusunun yansından fazlası Ruslardan, Ukraynalılardan ve Almanlardan oluşmaktadır. Bunların "ikinci sınıf" yurttaş muamelesi gördüğü kanısı yaygındır. Türkmenistan'ın petrolü, gazı ve önderi var Türkmenistan'da muhalifler ya hapishanede ya da sürgündedir. Uluslararası insan haklan kuruluşlan, Türkmenistan'ı eski Sovyet cumhuriyetleri arasında en gericisi saymaktadır. Muhalefete karşı bu kadar sıkı tutum alan Türkmen yönetimi, yabancı sermayeye azami özgüriük tanımaktadır. Türkmenistan, özbekistan'dan bile önce davranarak, yabancı sermayeyi önce 18, ardından da 45 ay vergiden muaf tutan kararlar almıştır. En önemli yatınm projesi olan petrol endüstrisine kredi sağlayanlar arasında Almanya, Iran, ABD, Türkiye, Fransa ve Japonya yer almaktadır. Türkmenistan, BDT bütünleşme sürecine Ukrayna'dan bile daha soğuk bakmakta, aynca Orta Asya entegrasyonuna karşı da mesafeli durmaktadır. Buna karşı Batı'yla ılişkilere daha fazla önem vermektedir. Başkan Sapar Murad Niyazov IMF reçeteleri Kırgızistan'a yaradı Kırgızistan Devlet Başkanı Askar Akayev, 1990'da iktidara geldiğinde sağlam bir demokrat olarak biliniyordu. Prof. Akayev Uluslararası Para Fonu ve Dünya Bankası'ndan yardım istedi. Ve bunlann yardımıyla belirlenen ekonomik polrtikayı uygulayarak 1994-1996 yıllannda yabancı yatınmların hissedilir biçimde artmasını sağladı. Kırgızistan güçlü bir sanayisi olmayan az nüfuslu küçük bir ülke olmasına karşın stratejik bir yere sahiptir. BDT içinde Rusya'dan sonra ikinci elektrik ihracatçısıdır. Başta altın olmak üzere yeraltı kaynaklan yabancı sermayeye cazip gelmektedir. Iran'm 2 bin 500 yıllık yönetim geleneği bu ülkeye çok yönlü bir ulusal deneyifn kazandırdı Körfez'deld en eski uygarbk Uzak Yakın Komşumuz İRAN ATAOV Komşumuz Iran'ı ne denli iyi bi- liyoruz? Bugün ve yann, kısaca her zaman komşumuz kalacak olan Iran'ı bu uzunca yazı dizısi de ek- siksiz ele almayacak. Ama kalıplar. sloganlar ve dış görünümlerin öte- sinde bazı gerçeklere değineceğıni sanınm. Örneğın, Iran yalnız- ca bir 'moOalar diyan' mıdır? Aye- tullahlar göriinümü bu iilkeyi çağ- lar boyu simgelemiş midir? Hangi jeopolitik ya da tarih gerçeklerinin sözü edilebilir? Bunlann hangisi sürekli, hangisi geçicidir? İran'ın geçmişinı incelemış olanlar, dinci grubun iktidannı daha önce kesti- rebilmişler midir? Bugûnkü iktida- ıa tarihten neler miras kalmıştır? Kalıcı değerleri altüst eden savaş- lar, darbeler, dış müdahaleler ne ge- tirmiş, ne götürmüştür? Objektif olaylann olduğu kadar, ihtişamla bezenmiş başanlana peşin hüküm- lerin, abartılmış acılann, hatta ef- sanelerin rollen nedir? iran'ın kendine ılişkın bir de- ğerlendirmesi vardır. Başkalan lran"ı hangi ölçüler içinde alırlarsa alsın- lar, bu ülke aydın tabakasının ken- dilerinın ne olduklan ve ne olma- dıklan konusunda faridı yargılara varmalan doğaldır. İran'ın dış dün- yaya ilişkin de görüşü olacaknr. Bu görüşün kendine özgülüğü. İran'ın bu bakışta kendini bir tür 'merkez' ahnası da doğal sayılabılir. İran'ın yalnız bizimle değil, tüm komşulanyla olan ilişkılerinde ta- rihsel miras,jeopolitik. yani coğraf- yayla bağlantılı siyasal değerlen- dirmelerve değişen iktidarlann ter- cihleri önemli roller oynuyor. Tarih- ten gelen bazı özellikler, kuşkusuz, geçmişte kalmıştır. Ama bazılan biraz biçim değiştirerek süregel- mektedir. Hem tarihten hem de je- opolitikten kaynaklanan bağlayıcı öğelerin saptanması gerekir. Gide- rek, uluslararası ilişkilerçalışmala- nnda yakın zamanlara değin bilim- sel ölçüler içinde dikkate alınma- Ayetullah Humey ni, üdernğinde gerçekleştirilen İran devriminin kökleri, İran Şahı'nın tüm muhalefeti ortadan kaldırdığı 1940'lara kadar dayandınlabilir. yan psikolojık değerlendırmelerin de yaran olacaktır. Köklü tarih, dış müdahale Körfez ve çevresinde stratejik yönden de en dikkate değer devlet konumundaki tran'ın, 2500 yıllık yönetim geleneğinin çerçevesi için- de derinleşen siyasal kültürünün, bir yandan değişen ve öte yandan bilincindedir. İran'ın geçmişinde ilerideki tavnnı etkileyecek bazı ipuçlan kuşkusuz bulunacaktır. Ör- neğin, bugün de yaşayan birtakım anlaşmazlıklann kökleri geçmişte olabilir. Ancak, lıanh aydınlar kuşağın- da, kendi değerlerinin bilincinde olma gerçeğinin yanı başmda, Ma- kedonlar, Araplar, çeşıtli Türki ka- vimler, Afganlar, Ruslar ve Ingi- mıştır. Emperyalist büyük devlet- lerin, özellikle yirminci yüzyılda yoğunlaşan futursuzmüdahaleleri, Şiiliğe karşı peşin hükümle birle- şince, bu kuşku daha da kemikleş- miştir. Baskının ve acının ana terna- lan oluşturduğu Şiilik, Imam Hü- seyin'in Kerbela'da şehit edilişini (680) siyasal bir alegori durumuna sokmuştur. Öyle ki, adalet aramak aynca dinsel bir hedeftir de. .örfez ve çevresinde stratejik yönden en dikkate değer devlet konumundaki iran'ın olağanüstü uzun tarihi çerçevesinde derinleşen siyasal kültürünün bilinmesi, bugünü anlamak için de gereklidir. sürekli olan yanlanyla bilinmesi, bugünü anlamak için de gereklidir. Örneğin. Büyük Sirus'un Hint'ten Ege Denizi'ne ve Orta Asya'dan Mısır'a uzanan imparatorluğu, sı- nırlan en geniş ilk büyük devlet ol- ma özelliğıni taşıyordu. Aynı top- raklar. Pers, Sasani. Arap Abbasi, Selçuk ve Safavi imparatorluklan- nın sahnesi oldu. İran'ın olağanüstü uzun tarihi ve girift uygarlığı, bu ülkeye çok yönlü bir ulusal deneyim kazandır- mıştır. lranlı aydın. bu derinliğin lizlerin kendi toprakları üstünde kâh kısa, kâh uzun varlıklanndan ötürü, bir 'ezilmişlik' duygusunu sezmek de olasıdır. Bunlann tümü İran için ay/nı ölçüde Şabancı' de- ğillerdir. Örneğin, Selçuk Türkleri onlarla ıç ıçe yaşamışlardır. Sayıla- n bir hayli yüksek olan Azeriler için İran anayurttur. Öte yandan, Ingilizlerle Ruslann, lran'ı 1907'de ve 1941 'de iki kez bölmeleri ve ış- gal etmeleri, Iran'ı yönetenlerde kendi ülkelerine her zaman egemen olamadıklanna ilişkin kuşku yarat- tran'ın bölgede ve dünyada ken- dine hak ettiğı yeri ararken zaman zaman kendi gücünün ötesine taş- tığı da görülmektedir. 1500'de ka- bul ettiği Şiiliği devletin resmi di- ni durumuna getiren Azeri köken- li Şah tsmaiTin Doğu Anadolu'da- ki başansız girişimleri, gene Türk kökenli NadirŞah'ın Hint macera- lan ve Muhammed Rıza Şah Peh- levi'nin kendine bölge jandarmalı- ğını yakıştırması. akla ilk gelen ör- neklerdir. lranlı aydm, kendi kültür biriki- mini bildiği kadanyla komşulany- la karşılaştırarak sık sık bir üstün- lük duygusuna da vanr. Aynı eği- lim. Asya'nın öteki iki önemli kül- tür merkezinde; Hint'te ve Çin'de de görülür. İranlılar. örneğin Arap- lan, deyim yerindeyse küçümserler. Arap Yarımadasf nın bir köşesine sıkişmış olan Araplar, Islamın ya- yılmasıyla başka topraklara gidip oralan Araplaştırmışlardır. Oysa İranlılar, binlerce yıl Iranlıydılar. tran. Islam dünyası içinde bile tü- münden farklı bir kişiliğe sahip ol- maya özen göstermektedir. Şiilik, Iran'ı bugün de o âlem içinde baş- ka bir yere oturtuyor. Ne var ki, kültürüstünlüğüne da- yanan bu kişilik bir yana, bu denli yüce bıruygarhğa sahip pek az ulus, bu kadar sık ve uzun işgale hedef olmuştur. Müslüman Araplann Ka- disiye zaferi (637), Afganlılann se- ferlen, güneyden Ingilız ve kuzey- den Rus dürtüleri, kültüre! üstün- lük duygusuna sürekli sayılabile- cekbırgüvensizlik eğilimini katmış- tır. O köklü devlet. bu işgallere kar- şı koyamamış, koca lran'ı yöneten ihtişamlı hanedanlann ancak bir- kaçı Farsi kökenli olarak kalmıştır. Yarın: Halklar mozaiği lsrail Başbakanı'mn korkuhı bekleyişi sona erdi. Savcı lsrail Başbakanı'nı suçlamadı Netanyahu ralıat nefes aldı• Başsavcı, delil yetersizliğinden dolayı Netanyahu hakkında soruşturma açılmayacağını bildirdi. Ancak hükümetin geleceğinin koalisyon ortaklannıri tavnna bağlı olduğu belirtiliyor. Dış Haberler Servisi-Israil'de "Bibiga- te" adıyla anılan siyasi skandalı soruştu- ran savcılar. Başbakan Benyamin Netan- yahu hakkında soruşturma açılmasma ge- rek olmadığı karanna vardılar. Ancak de- lil yetersizliğinden dolayı Netanyahu hak- kında soruşturma açılmaması karan, ko- alisyon hükümetinin geleceğini henüz netleştirmiyor. Uzmanlar, koalisyon ortak- lannm, savcılığm hazırladığı 80 sayfalık raporu değerlendirmeye alıp buna göre hü- kümetin geleceğini belirleyeceğıni belir- tiyorlar. Savcılann konuyla ilgili hazırladıkla- n raporda, skandalla ilgili olarak yalnız- ca Netanyahu'nun koalisyon ortağı Şas par- tisinin eski başkanı Arye Deri hakkında dava açılmasının tavsiye edildiği belirtil- dL Deliller yetersiz bulundu lsrail başsavcısı Elyakim Rubinştayn, İsrail radyosuna yaptıği açıklamada, "Raj- bakan Netanyahu hakkmda soruşturma açıhna> r acaktır. Deliller yetersiz bulundu. Bu yüzden yolsuziuk dosyası kapatümtş- nr" dedi. Savcılann raporunda. Başbakan Netanyahu'nun yanı sıra skandala adı ka- nşan Adalet Bakanı Tzaçi Hanebi hakkın- da da adli soruşturmaya ya da dava açıl- masına gerek olmadığı görüşüne yer ve- rildı. Israil'in siyasi gündemini belirleyen "Bibigate" skandalı, "karanhk işlerie il- gilenen" Roni Bar-On adlı bir av r ukatın, ocak ayında başsavcılık ve hükümetin ad- li danışmanlığı görevlerine atanmasıyia patlak vermişti. Roni Bar-On'un, yolsuz- iuk suçuyla yargılanmakta olan koalis- yon ortağı Şas partisinin eski başkanı Ar- yeh Deri'nin ricası üzerine, Netanyahu tarafindan başsavcılık görevine atandığı . iddia edılmişti. Daha önce polis tarafin- dan haklannda adli kovuşturma başlatıl- ması istenen Adalet Bakanı Hanegbi ile Netanyahu'nun Özel Kalem Müdürü Avig- dor LJeberman. Bar-On konusunda bakan- lar kurulunu yanılrmakla, Netanyahu ise güveni kötüye kullanmakla suçlanıyor- du. Netanyahu hatasını kabul etti lsrail başsavcısının, "delil yetersizli- ğinden dolayı Başbakan Netanyahu'nun suçlanmayacağmı" açıklamasından he- men sonra Netanyahu, lsrail televizyo- nunda yaptığı konuşmasında, Roni Bar- On'un ataması ile ilgili hata yaptığını ka- bul ettı; ancak yasadışı uygulamada bu- lunduğu suçlamalannı reddetti. "HataBe yasadışı bir eylem arasında büyük fark vardır''diyen Netanyahu, Roni Bar-On'un b,agsavcılık görevine atanmasında Pç-, fh'nin hiçbir rolü olmadığını belirtti. Sol görüşlü muhalefet partilerini ve lsrail ba- sınmı da sert bir dille suçlayan Netanya- hu, Filistınlilerle banş sürecindeki katı ve ısrarlı tavnndan dolayı muhalafetin "Bibjgate" skandalını koz olarak kullana- rak hükümetı düşürmeye çalıştığını iddia etti. lsrail Başbakanı "Hükümetin bu ko- nudan zarar gördüğünü inkâr edemem" şeklinde konuştu. Koalisyon ortaklanndan 3. Yol Partisi mılleuekilı Yehuda Harelise"Hiçkimse sorumJu tutulmasa bile. demokratik açı- dan son derece ciddi olumsuzluklar oldu- ğu kesin. Biz böyle bir hükümeti destek- lemeyi sürdürmek istemiyoruz. Erken se- çim isteyeceğiz'' şeklinde konuştu. Lsrail ile Güney Afirika arasında nükleer işbirliği • Israil'de yayımlanan Haaretz gazetesi, hükümetin ; 1970-80'li yıllarda, Güney Afhka'nın nükleer programına destek verdiğini bildirdi. Dış Haberler Servisi - Israil'in Güney Afrika'ya nükleer programını geliştırme- si için yardım ettiğı bildirildi. İsrail'de yayımlanan Haaretz gazetesi, îsrailin 1970 ve 1980'li yıllarda Güney Af- rika Cumhuriyeti'nin askeri nükleer prog- ramını geliştirmesine yardım ettiğinı öne sürdü. Gazete, Güney Afrika ma- kamlanna dayandırdığı iddiasın- da, özellikle 1970'li yıllarda iki ül- ke uzmanlan arasında nükleer alanda işbirliği yapıldığına iliş- kin bilgiler bulunduğunu yazdı. Güney Afrika Dışişleri Bakan Yar- dımcısı Azh Pahad, gazeteye yap- tığı açıklamada, iki ülke arasında yapılan işbirliğinin, askeri alanı kapsadığını ve gızli bir şekilde yapıldığuıı, daha sonra da konuy- la ilgili bütün belgelerin yok edil- diğini belirtti. Pahad, ülkesımn Eylül 1979'da nükleer bır deneme yaptığını doğ- rulayarak, o dönemde ABD'ye ait bir casus uydusunun, Güney Af- rika açıklanndaki Hınt Okyanu- su'ndabir'şinışek'belirlediğini ifa- de etti. Söz konusu açıklamalar, Gü- ney Afrika eski Cumhurbaşkanı Frederik De Kkrk'in, ülkesinın ırk aynmı politıkası güttüğü dö- nemde kesınlikle hiçbirnükleer de- neme gerçekleştirmediği ya da herhangi bir ülkeyle nükleer prog- ramının geliştirilmesi konusunda işbirliği yapmadıgı yolundakı açık- lamalan ile çelişiyor. Haaretz, Güney Afrika Atom Enerjisi IComisyonu'ndan adının açıklanmasmı istemeyen eski bir uzmanın, işbırlığinden lsrail Atom Enerjisi Komisyonu'nun eski Baş- kanı Prof. Da\id Ernst Bergman'ı sorum- lu tuttuğunu öne sürdü. Gazete, aynca Is- rail'in uzun yıllar boyunca Güney Afrı- ka'dan, Israil'in güneyinde bulunan Dimo- na Nükleer Santral'ında kullanılmak üze- re doğal yollardan elde edilmiş 550 ton uranyum sağladığını kaydetti. Afganistan Taleban 'dan 'bayram işkencesV KÂBİL (\A) - Kurban Bayramı'm ailesi ile birlikte kutlamak için Kâbil'e gelen Muhammed Zahir, Taleban'm gazabıyla karşılaştı. Suçu, sinekkaydı tıraş olmaktı. Pakistan'da yaşayan ve ailesini zıyaret etmek için Afganistan'a geldiğini söyleyen Zahir. Taleban polisinin, kendisini bulunduğu otobüsten indirerek gözaltına aldığını ve elektrik vererek işkence yaptığını söyledi. Zahir, katı şeriat kurallanna göre tıraş olmanın yasak ilan edildiği Afganistan'da. Taleban'ın, "kuraDan ihlal edenler olup olmadığını araşnnnak için yapüğı operasyon" sırasında ele geçirildi. Taleban'ın, sakalsız erkeklerin yanı sıra, peçesiz kadınlan da cezalandırdığı ve dün 14 kadmın, çarşaf giymedikleri için dövüldüğü belirtildı. Son aylarda Kâbilli kadınlar, "çarşaf giymeyen kadınlan tesph etmek içm" çarşaflara bürünerek kamyonetlerle Kâbil sokaklannı basan polislerin dayağıyla sık sık karşılaşıyorlar. Polislerin, yanlannda elektrik kablosuyla dolaştıklan ve bunu şeriat kurallanna aykın da\Tananlara karşı kullandıklan belirtiliyor.