Catalog

22 Kaan ÖĞÜT Bahçeşehir Üniversitesi Ekonomi Bölümü kogut@bahcesehir.edu.tr Ç Çin’deki köpük, ABD’deki Mortgage ve Japonya’da faizlerin yükselmesi… C S TRATEJİ dayanarak, borçlanma yoluyla tüketimlerini sürdürdüler. Aslında Greenspan’in resesyon beklentisinin ardında Ocak ayında dayanıklı tüketim malları talebindeki yüzde 7,8’lik düşüşün yanı sıra ev piyasasındaki yavaşlama da etkili olmuş olmalı.(6) Çin’den başlayan gerilemenin Wall Street’i de etkilemiş olması karşılıklı bir nedensellik ilişkisine işaret ediyor olabilir. Aşağıda ayrıntıları ile ele alacağımız değişken faizli mortgage (tutulu satış) kredileri ve subprime (riskli) mortgage kredilerinin geri ödemelerinde başlayan sıkıntı bu süreçte önemli rol oynuyor. Bu noktada özellikle iki ABD’li iktisatçının yorumları bizce önem kazanıyor. Krugman; Shanghai Borsası’nda başlayan düşüşü küresel bir finansal krizin başlangıcı olarak görüyor ve bunun öncelikli iki nedenini subprime mortgage kredilerinin ödenememesinin yaygınlaşması sonucunda ABD emlak piyasasının çökmesi olasılığı ile hedge fonların, kaldıraç kullanarak riskli alanlarda yatırım yapmaları olarak belirliyor.(7) Roubini ise bizim hemen her yazımızda vurguladığımız servet etkisine dikkat çekiyor. 2001’deki durgunluğun nedeni olan teknoloji hisselerindeki çöküşün etkisinin Nasdaq hisselerine sahip olan elit ile sınırlı kaldığını ancak ev fiyatlarında yaşanan şu anki düşüşün, ki Roubini ev fiyatlarının ulusal seviyede düşmeye başladığına da dikkat çekiyor, ev sahibi olan bütün hane halklarını etkileyeceğini söylüyor. Emlak varlıkları hane halkı servetinin 1996’da yüzde 39’u iken 2006’da yüzde 48,5’ine yükselmiş durumda. Emlak servetindeki artış ile dayanıklı ya da dayanıksız tüketim mallarının tüketimi arasında anlamlı bir bağ var. Roubini servet etkisinin yanı sıra son üç yıldır istihdamda yaşanan büyümenin yüzde 30’unun emlak piyasası ile ilişkili olduğuna, bu sektördeki durgunluğun ciddi bir istihdam etkisi olacağına da dikkat çekiyor.(8) Çin Borsası Neden Düştü? Şubat başında BBC’nin internet sayfasındaki bir haberde; Çin Merkez Bankası’nın halkın borsaya yatırmak üzere aşırı derecede borçlanmasını engellemeye çalıştığı ifade ediliyordu. Shanghai Borsası'nın geçen yıl yüzde 130 oranında yükselmesi, Çin vatandaşlarını kredi kartlarından nakit çekerek, evlerini arabalarını satarak hisse senedi almaya yönlendirmişti. Böylece Blanchard’dan beri "rasyonel spekülatif köpük" dediğimiz ama aslında Keynes’in 1929’daki Borsa krizinden sonra tanımını yaptığı köpük olgusunu bir kez daha hatırlamış olduk. Burada kendi kendini besleyen bir süreç söz konusu, fiyat yükseldikçe insanlar daha da yükseleceği beklentisi ile hisse senedi talep ediyorlar ve talep artışı ile hisse senetlerinin fiyatları iyice şişiyor. Çin hükümeti her köpüğün günün birinde patlayacağını bildiğinden olsa gerek ki, devlet televizyonunda ülkede aşırı borçlanma üzerine yükselen ve kontrolden çıkan yatırım çılgınlığına karşı halkı uyarıcı programlar yayımlanmaya başlandı.(1) Hükümet bir yandan da bankaların zorunlu karşılık oranlarını artırarak kredileri kısma çabasına girdi. Bir bakıma Çin Hükümeti’nin borsadaki köpük patlamadan onun havasını almak istediğini söyleyebiliriz. 27 Şubat’ta Shanghai borsasında yaşanan yüzde 8,8’lik düşüşü bu şekilde açıklayabilsek bile Çin’den başlayarak benzer bir düşüşün dünyanın hemen her tarafına neden yayıldığını da açıklayabilmemiz gerekiyor. Üstelik daha ilginç bir durum Shanghai Borsası’nın Şubat başında daha da büyük bir çöküş yaşamış olmasına rağmen bunun dünya borsalarını etkilememesidir. Şubat başında Shanghai ve Shenzhen endeskleri sırasıyla yüzde 11 ve yüzde 8 düştüğünde de bunun nedeni olarak Çin hükümetinin uyarıları ve düzenleme yönünde yarattığı baskı gösterilmişti.(2) Ancak hem Çin borsası Çin Borsası, krizi hacim olarak oldukça küçük tetikledi... olduğundan hem de göreli olarak yabancı sermayeye fazla açık olmadığından bu düşüşlerin dünya borsalarına bir etkisi olmamıştı. Finansal sermaye krize sürüklüyor evlerin toplam değeri 9 trilyon dolardan 22 trilyon dolara yükseldi.(4) Ev fiyatlarındaki yükselme hane halklarının borçlanmalarını da artırmıştı. Bu nedenle emlak piyasasındaki fiyatlarda yaşanacak bir düşüşün durgunluğa neden olacağı dile getirilmişti.(5) Konut sahipleri bu süreçte mülklerinin değerindeki artışa Çin borsasından başlayan dalgalanmadan ülkemiz yine ciddi şekilde etkilendi. Başlangıç Çin’den gelse de ABD emlak piyasasındaki çöküş ve durgunluk dalgalanmanın başlıca nedeni… BEKLENEN SON: ÇÖKÜŞ 2006’ya girerken ev fiyatlarındaki yükseliş ve düşük faiz oranlarının mortgage dalgasını desteklediği ve tüketicilerin gelirlerine göre büyük oranda harcama yapmalarını sağladığı ancak bu durumun sürdürülemez olduğu iddia ediliyordu.(9) 2006’nın son çeyreğine girerken ekonomi dergilerinde, partinin sona erdiğini söyleyen başlıklar çıkmaya başladı. Ev fiyatlarındaki düşüşün yanı sıra satılmayan ev stoku 1993’ten bu yana en yüksek seviyesine ulaşmış durumda.(10) Ev inşaatı aynı dönemde yüzde 18 azaldı.(11) Ucuz kredi döneminin kapanması ile pek çok mortgage borçlusu daha yüksek aylık ödemelerle karşı karşıya kalmaya başladı. Özellikle değişen faiz oranlarının söz konusu olduğu ARMs (Adjustable rate of mortgages) ile kredi alanların büyük sıkıntı yaşadıkları kaydediliyor.(12) Weller bir araştırma raporunda değişken faizli olanları 2001’de kredilerin yüzde 16’sını oluştururken 2004 sonunda bu oranının yüzde 25’e çıktığını, değişken faizli borç kullanımının artması ile faiz ABD’DE DURGUNLUK 26 Şubat’ta yani bir gün önce, eski FED başkanı Greenspan’in uydu aracılığı ile HongKong’da katıldığı bir toplantıda fazla ihtimal vermemekle birlikte 2007 yılının sonuna kadar ABD’nin resesyona (durgunluk) girme olasılığından söz etmesi, Çin’den dünya borsalarına yayılan dalganın bir diğer nedeni olarak ortaya çıkıyor. Çin’in büyümesi büyük oranda ABD’nin tüketimine bağlı olduğundan ABD’de yaşanacak bir durgunluğun Çin’i etkilemesi kaçınılmaz olduğundan, bu seçenek üzerinde durulabilir. Ancak ABD’deki resesyon olasılığı uzun süredir konuşulan bir durum. Yani Greenspan’in bir açıklamasının New York Times’in deyimiyle hala piyasaları harekete geçirebilmesi gerçekten ilginç.(3) Çin ekonomisini ayakta tutan ABD tüketimi 2001 öncesinde büyük oranda borsadaki spekülatif yükseliş tarafından desteklenirken son dönemde daha çok emlak piyasasındaki balon tarafından desteklenmiştir. 5 yıl içinde ABD’deki