Katalog

6 Mahmut KİPER Metalurji Mühendisi USİAD Danışmanı [email protected] [email protected] Eskişehir Cer Atölyesi Cumhuriyetin kuvvet üssü… C S TRATEJİ ‘çarkhane’, köprü, makas, kantar, yol güvenliği için araç gereç üretecek atölyeler, hepsi iki yıl içinde kurulur ve faaliyete geçer. Bu tesisi önemli kılan diğer bir özelliği de Cumhuriyet’in ilk ve uzun bir dönem tek ağır sanayi kuruluşu olmasıdır. O yıllarda ortaokul ve lise kitaplarında Eskişehir Cer Atölyesi için ağır sanayi tesisimiz ifadesi kullanılmaktadır. Pek çok atılımda O’nun payı ve alın teri vardır. Cer atölyesi çalışanları da gurur duyarlar yaptıkları ile. Aydın Engin’in öyküsünde Emekli Cer İşçisi Sabri Altınkap o döneme şöyle tanıklık etmektedir; ‘Bak efendi, şu parmağı görüyor musun, 26 yaşımdan beri bükülmez. Nedendir bilir misin? Erzincan’ın Mercan kasabasında Nene Hatun mevkiindeki çelik demiryolu köprüsünde perçin çakarken kırıldı. Kaynadı ama böyle kaldı. O yıllar memleketin dört bir yanına saldılar bizi. Eskişehir Cer dedin mi duracaksın. Bu kumpanyanın ustasının, çırağının, müdürünün ve mühendisinin elinden gelmeyen yoktur. Memleketin demiryollarının her bir santiminde alın terimiz var bizim.’ O smanlı döneminde, Almanlar tarafından AnadoluBağdat demiryolunun işletmesi için ‘AnadoluOsmanlı Kumpanyası’ oluşturulurken 1894 yılında Eskişehir’de küçük çaplı bir bakım ve revizyon atölyesi de kurulur. Burası 1919’da Birinci Dünya Savaşı’nın galiplerinden İngiltere’nin kontrolüne geçen demiryollarının önemli üslerinden biri olur. O günlerde Anadolu’da önce ulusal direniş, ardından da ulusal kurtuluş hareketi de örgütlenmektedir. 20 Mart 1920’de Kuvayı Milliye birlikleri Eskişehir’i kurtarır. Tesis de milli güçlerin eline geçer. Kumpanyanın ismi de değiştirilir ve büyük görevler yapacağı yeni ismini alır: ‘Eskişehir Cer Atölyesi’. O günler zor günlerdir. Ray döşemek, vagon, lokomotif onarmak için kurulmuş atölyeden başka görevler de istenir. Aydın Engin, Türk Tarih Vakfı Yayını olan Çarklardan Çiplere isimli kitaptaki ‘Eskişehir Cer Atölyesi’nden TÜLOMSAŞ’a’ başlıklı öyküsünde Eskişehir Cer Atölyesi’nin önemini anlatmaya böyle başlar ve bu öyküde, tesisin hem milli mücadele ve hem de daha sonraları cumhuriyet için önemini anlatır. Eskişehir Cer Atölyesi’yle başlayan bu işletmenin öyküsünü onun yazdıklarından aktarmaya devam edelim. Demiryolculuğun Kurtuluş Savaşı sırasında Eskişehir’deki Cer Atölyesi’nde yapılan üretim, kritik önemdeydi. İlk olarak topların kamaları üretildi. Bir dönem Ankara’ya taşınmak zorunda kaldı. Cumhuriyetin kurulmasının ardından Eskişehir’in CER ATÖLYESİ ESKİŞEHİR’İ sembolü oldu. ATEŞLİYOR Ama o şahmerdan, torna tezgâhları, vagon aksları ve tabii ustalar çoktan Ankara’nın yolunu tutmuşlardır. Onlara atölye diye Ankara’da Süvari Kışlası’nda yer gösterilir. İlk iş ahırlardaki at pisliklerinin temizlenip yerlerin düzeltilmesi olur. Ardından itinayla şahmerdan, torna tezgâhları ve diğer alet edevat yerleştirilir. Ve kapıya elle yazılmış bir tabela asarlar: ‘Eskişehir Cer Atölyesi’. nüvesi KURTULUŞ SAVAŞI’NDA CER ATÖLYESİ Garp Cephesi Komutanı Miralay İsmet anlatıyor; ‘Elimizde yedi adet on beşlik top vardı. Bunları muhtelif depolarda terk edilmiş olarak bulduk. Lakin işe yaramadan, sadece boru olarak duruyorlardı. Çünkü kamaları alınmıştı. Eskişehir Cer Atölyesi’nde kamaları yapıldı. Sakarya Meydan Muharebesi’nde ve Büyük Taarruz’da kullanıldı.’ İsmet Paşa’nın eksik bıraktığı detayları Eskişehir Cer Atölyesi ustalarından Ahmet Akar tamamlıyor; ‘...İmalatı Harbiye’den (Askeri Fabrikalar) iki genç subay geldi, torbalarından işçi tulumlarını çıkardılar ve şahmerdanın başına geçtiler.’ Ve vagon aksları bu şahmerdanla dövülür, sonra torna tezgâhında oyulur, böylece kamalar üretilir, kamalar toplara takılır ve Eskişehir Ovası’nda ilk denemeler yapılır. Ahmet Akar, denemenin sonucunu o günlerin heyecanıyla şöyle açıklar; ‘Eskişehir Ovası’nda top salvoları yankılanırken göz yaşlarımız sel gibi aktı, mükâfatımız sevinç gözyaşları oldu’. İş yoluna girer, top kamaları için seri üretime geçilir. Ancak ilerleyen Yunan kuvvetleri 20 Temmuz 1921’de Eskişehir’e girer, Eskişehir Cer Atölyesi bir kez daha yabancı ellere geçer. K 1930’a gelindiğinde Anadolu demiryolu ağı doğubatı ve kuzeygüney ekseninde örülürken kurtuluş savaşından bir harabe olarak çıkmış Eskişehir’de Cer Atölyesi odaklı sosyal ve kültürel bir değişim yaşanmaktadır. Demir Spor Kulübü kurulmuş, çalışanların aileleri bisiklet, voleybol, güreş, futbol, eskrim, tenis gibi sporlarla tanışmıştır. Fabrikanın toplantı evi bir kültür sitesidir. Ünlü ‘Kumpanya Mızıka ve Musiki’ takımı yani Fabrika Bandosu önce yerel URTULUŞTAN SONRA müzisyenlerle amatörce işe başlamış, Ankara’dan Eskişehir Cer Atölyesi, yuvasına 2 Eylül 1922’de çağırılan öğretmenlerle takviye edilmiş ve geri döner ve Türkiye Cumhuriyeti Devlet Cumhuriyet balolarıyla başlayan ve açık hava Demiryolları (TCDD) Genel Müdürlüğü’ne konserleriyle devam eden bandonun ünü giderek bağlanır ve genç Cumhuriyetin en büyük atılımı için yayılmıştır. çalışmaya başlar. Yani yurdu demir ağlarla örmek Eskişehir Cer Atölyesi Cumhuriyet tarihinde pek yolundaki büyük çabanın baş aktörlerinden olur. çok ilk ve unutulmaz yaratmıştır. Bunlardan biri de 1925’te 500 dönüme ulaşan bir arsa üzerinde art ‘Çıraklık Okulu’dur. Bu okulda, sadece fabrika arda atölyeler kurulmaya başlanır. Vagon ve çalışanlarının çocukları değil, özellikle ıssız, ara özellikle lokomotif montajı yapacak ‘montajhane’, istasyonlarda çalışan demir yolcuların bu nedenle buharlı lokomotifler için kazan üretecek eğitim olanaklarından yararlanamayan çocuklarının ‘kazanhane’, dişli ve tekerlek üretimi için eğitilmesi hedeflenmiş ve bu çocuklar yatılı ‘talebe pansiyonları’nda Eskişehir Cer Atölyesi’nde üretilen ilkokula başlamış ve lokomotifin raya indirme töreni.. daha sonra çıraklık okuluna devam etmişlerdir. Bu çocuklara daha ilkokulda öğretilmeye başlanan Almanca dersi ile çıraklık okulunu bitiren öğrencilerin Almanya’da teknik okullarda eğitilmesi hedeflenmiş ancak İkinci Dünya Savaşı nedeniyle proje gerçekleşememiştir. Cer atölyesi, ilk işçi sendikasının kurulduğu işletmelerdendir aynı zamanda. TATLI REKABET Eskişehir Cer Atölyesi sadece ray döşeme, çelik köprü, vagon ve lokomotif onarımı ile yetinmemiş, Cumhuriyetin gelişiminde önemli pek