Katalog

CUMHURİYET BELGELER SAYFA 3 1612'de Venedikte yayımlanan Instıtutionum Linguae Turcicae,, adlı yapıt Türkçe'nin ilk grameri olarak nıtelendırilebilır Türk yazı devriminin öncüleri Prof. Dr. Talât TEKİN urkıye'de pek cok kımse Turkçenın Latın harflerıyle ılk kez bundan 50 yıl once boşka bır deyişle, ancak yazı devrımınden sonra yazılrnağa başla dığını sanır Oysa, gerçek hlç de boyle değlldlr Turkce 1928'den çok daha once yabancılar tarofından Latın hartleriyle yazılmıştır Turk dıllnln yazımı içın Latın alfabesını kullanan bu yabancılar genel lıkle Avrupalı mısyonerler, dıplomatlar ve bılım adamları (turkologlar) ıdı Turkler arasında Hırıstıyanlıgı yaymak Turklerle daha dostca ıiışkıler kurmok ve Turk dılını Avrupalılara oğretmek gibı amaçlar la Turkçeyı Latın alfabesıyle yazan bu yabancılan yazı devrımımlzin bılımsel onculerı saymak ilç de yanlış olmaz. T cok sozun ımlası, c, C, k, ş, y ve z gibı seslerın yazımında kullanılan değişik harf ler ve harf birleşlmlerı nedenıyle kolayca tanınamıyacak derecede farklıdır az <ac> azchuz (ackuç yani anahtar), ac san (akşam), as (aş) bisurmac (bışurmek yani pışırmek), bızac (bıçak), zizac (cıçek), ecchı (ekkı, yani Iki), elzi (elçı) ecsuc (eksuk yani eksik), emzac (emçek, yani meme>, ghorox (horoz). tauc (tavuk) vb vb gibi Codex'te Ku man bılmecelerı de bulunduğunu soyle mıştık Işte bunlardan bırkaçı Jazda ıavh hays ıatır Ol ylan dır = Yoz(ı)do yavlı hayış yatır Ol yılandır (Yazıda yağlı ka yış yatar O yılandır), Jcer |er ınına kırer Ol bicaktır = Içer yer ınıne kırer Ol bı çaktır Ac cuymanıng avzu loch Ol |u tadarız), datarsis (datarsız yani todarsınız) datarlar, vb. datdum (yonı tattım> dattung (tattın). datdı (tattı), datduk (tattık), datdungus (tattınız), datdıler (tat tılar), vb Megıser'ın bu gramerınde 200 kadar da ata sozu vardır Işte bunlardan bırkaçı Dostile je ıtsch. satipassar etme (Dost ıle ye ıc satı pozar etme) El elı iur. ıkhı el jusi |ur (El ell yur, ıkı el yüzı yur), Tschok suoileıen tschok jangelur (Cok soyleyen çok yanılır) Alma agats dan ırak duschmas (Alma ağaçdan ırak duşmez), Adem on docusi don (Adem on dokuzı don) Sois soilemeck auuretlerung ıschlemek erlerung (Soz soylemek avretlerung ışlemek erlerung, yani Soz soylemek kadınlorın, çalışmak erkeklerln), vb vb hayr olsun Ya saba hayr Mısıl 'layr Akşamunuz hayr olsun Gecenüz hayr (mubarek) olsun Allah razı olsun, Allah sana ey(i)lık vırsın Hoş geldün, sefa geldun Ey(ı) mısin, hoş mısın'» Nodur halın 7 Şukur Tangrıya» 1680'de Vıyana'da yayımlanan «Lınguarum orıentalium. Turcicae, Arablcae, Persıcae, Instltutiones» adlı Osmanlıca grameri Avrupa'da turkolo|i çalışmalarını başlatan ilk bllımsel yapıt olarak bilinir Leh asıllı Franciscı a Mesgnıen Menlnskı tarafından yazılan bu yapıtta Turkçe soz lerın yazımı içln daha sıstemll. dana bılimsel blr yöntem Izlenmlştır Meninski bu yapıtında Türkçenln ünlülerinl a, e. y (ı). I o. o, u ve u harfleriyle gosterir Unsuzlerden ç ve ş'yi aksanlı c ve s ile, c'yı ustü çizgıll g ıle, hı'yı ch ile. gı sesını gh ile. y'yı de I Ile yazar Meninskı ince g ve k seslerini g ve k harflerinın üzerıne koyduğu kuçük bir I harflyle. genız n'sini de n harfinden sonro cekilmiş bır çizgiyle belırtmıştlr işte bu yapıttan alınmış kuçuk bır porço «Aghan nerede dur? Bunda dur sultânüm Dachy uıurmı? Chaeır celebym. o|anyktür Kalkmysmı? Jok sultânüm, dochy düsekte dur» Menlnskı'nin ya*ı çevrımınde «sultânüm» yerıne «sultânüm», «çelebim» ya da «çelebum» yerıne «çelebim» soylenışlerı şoşırtıcıdır Bunlar daha çok yabancıların soy leyışlerıni andırıyor «Ooşek» yenne «duşek» soylenışı de Rumelı şivesınin etkısıyle açıklanabilır Daha sonrakı yuzyıllarda TurVoloıt çalışmalarının hızlanması ıle Avrupa'da basılan Turkçe gromer ve konuşma kıtaplarının sayısı daha da artmıştır Latınce, Italyanca, Fransızca, Almanca ve Ingılızce yazılan bu yapıtlarda Turkçenin yazımı ıçin bırbirlerınden az çok farklı yazı çevrimi sistemlerı uygulanmıştır Yazı devrımımızden kısa bır sure once yayımlodıkları gramerlerlnde Macar turkoloğu Gy Nemeth (yapıtı TürkisoheGrammatık. Loipzıg 1916) ıle Fransız turkoloğu J Deny (yapıtı Grammaıre de la langue turque. Paris 1921) de Turkçeyi Bugunku bılgılerimize gore Latın alfabesı Turkçenın yazımı içın Ilk kez bundan 675 yıl once kullanılmıştır XIV yuz yıl başlarında Aşağı Volga bolgesındekı Kuman'lar (Kıpçak Turklerl) arasında Hırıstıyanlığı yaymağa çolışan Fransıskan mısyonerlerı vaazlarında kullonmak içın Turkçe oğrenmlşler ve bırçok dını metın lerı Hırıstıyan ılâhı ve dualarını Latın harfleriyle Kuman (Kıpçak) Turkçesıne çevırmışlerdlr Latın harflı Turkçe metınlerı ıçeren bu kitabın adı «Codex Cumanıcus»tur, anlamı da «Kuman Elyaz ması»dır Yazımıno 1303 yılında başlanan bu kıtapta ayrıca Latınce. Farsça ve Türk çe gramer paradigmaları (ısim ve fııl çekım lıstelerO ıle sozlukler, bır de Turkçe Almanca bır soz listesi vardır Turkçe metınler arasında 46 Kuman bilmecesl de buluimaktadır Codex Cumanicus'takl Turkce metlnler bır elden değll. bırçok elden çıkmıç tır Ayrıca, Codex'ln ilk 110 sayfast Almanlar. obur bolumlerl de Italyanlar tarafından yazılmış olduğundan bu yapıttakı Turkçe sozlerin imlasında buyuk blr kararsızhk ve duzensizlık göze çarpar Bununla blrllkte Codex'te birçok sozlerin bugunku imlaları ıle yazıldıklorı gorülur ant, ara, araba, at ata, ay. balta, blr, bu, bulut, buz, dost, er, erdem, eski, et, fil. garlp, vb gibl Bazı sozlerin yazılışları da bugunku yazılışlanna çok yokındır alti (altı), oyas (ayaz). ayac/ayach (ayak), arri/arı (an, yani temız). azik (azık). baglamac (boğlamak), bahali (bahalı yani paholO, barmac (barmak, yanı parmak), bardac (bardak). oğul/oul (oğul), oglan, oıun (oyun) vb gibi Bununla birlikte Codex Cumanlcus'ta pek I928'DE YAZI DEVRİMİ GERÇEKLEŞTIĞINDE BATI'DA TÜRKÇENİN LATİN ALFABESIYLE YAZIMININ 625 YILLIK GELENEĞİ VARDI murtka dır = Ak küymening avzu yoh Ol yunnurtkadır (Ak çadırın ağzı yok O yumurtadır), vb Avrupa'da Turkçenin Latın harfleriyle yazımı Alman papazı H Megıser'ln yaz dığı ve 1612'de Venedlk'te yayımlanan «Instıtutionum linguae Turcicae» adlı yapıt ıle az çok kurallaşmıştır Turkçenın ılk grameri olan bu yapıtta i ile ı. u ıle u ayırd edılmez O unlusu io "tarf birieşlml ıle gosterilir Unsuzlerden C sesı tsch, ş sesı ise 3ch harf birleşimlerı ile yazılır Megıser ın bu yapıtından ıslm ve fiıl çekı mi içln bazı ornekler verelım beg (bey). begung (begüng, yani beyin), bege (beye). begı (beyi), \a beg (ey bey), begden (beyden). er, erung (erung, yani erin), ere, erı, ia er (ey er), erden, vb. datarem (datarım, yani todorım), datarsen (datarsın), datar, datarus (dataruz, yani Megıser'ın gramerinden 60 yıl sonra, 1672'de Almanya nın Brandenburg (Koln) kentinde Macar dıplomatı Jakab Nagy de Harsâny'nın «Colloquia familıarıa Turcıco Latına» adlı Turkçe Latlnce konuşma kitabı yayımlanmıştır Soylu bir aileden olan bu dıplomat Istanbul'da ve Turkiye'nın turlu yerlerınde 7 yıl kalmış. Turkçemlzi oğrenmış ve başkalarına da oğretmek için bu kitabı yazmıştır Genç Macar turkologlarından dostumuz 6 Hazal, De Harsâny'nın bu yapıtını ışlemiş ve ye nıden yayımlamıştır Bu yapıtton aldığımız bir parçayı sunuyoruz «Szabanuz holr olssun Jassaba haır Missll haır Aksamunuz halr olssun Getsenüz haır (mubarek) olssun Allah razl olssun, Allah ssana eıllk vırsen Hos gleldün, ssefa gıeldun Ej missın hos missin? Nedür halın' Sükur Tangrıe » Parçanın bugunku ımlamızla yaz, çevrimi şöyledlr: Sobanuz Latın alfobesl asıllı yazı çevrimi ile yaz mışlardır özetlemek gerekırse, 1928'de yazı devrımimiz gerçekleştiğl zaman Batı'do Turkçenin Latin alfabesıyle yazımmın 625 yıllık bir geleneğı vardı Avrupalı misyoner ve dlplomatlarla bilim adamlarının başlatıp surdürdüklerı bu gelenek. hiç kuşkusuz, yazı devrimlmizin bılimsel temelıni oluşturmuştur.