Katalog

CUMHURİYET DERCİ Birecik Barajı 'nın yapılacağı, tarihi ve doğasıyla dev bir alanı yutacağt 30yüdır büiniyordu. 1. Sayfanın devamı tablo. Bu mozaiği bütünleştiren parçalar, birkaçı dışında ki bunlar bile bölgenin 100 bin yıllık geçmişine ışık tutabilecek nitelikte bulgular içeriyordu belgelenemedi. Oysa Güneydoğu Anadolu Kalkınma Projesi kapsamında Birecik Barajı 'nın yapılacağı 30 yıhaşkın bir süredir büiniyordu, Zeugma'nın önemi de. 1970'li yılların başında doçentlik tezini Zcugma üzerine veren Alman arkeolog J. Wagner, bu antik kentin son derece zengin buluntular verdiği, bu yüzden de kazı yapılması gerektiği yönünde dönemin Kültür ve Turizm Bakanlığı'na girişimde bulun muş, ancak bir sonuç alamamıştı. Ama kaçakçılardurumukavramıştı! Parçaparçasökülerek kaçınlan mozaikler başta ABD olmak üzere dünyanın çeşitli müzelenne dağıldı, bu 30 yıl boyunca. 1992 yılından beri de, gerek parasal, gerekse bürokratik, çeşitli sıkıntılar içinde Rıfat Ergeç tarafından yürütülmeye çalışılan bilimsel ka/.ılarla zar zor nefes alan Zeugma'yı suyun boğması elbettedahakolaydı. Barajlaramilyarlarcadolar aktanlırken, son dakikaya sığdınlan 34 kurtarma kazısına gülünç rakamlarla ifade edilen ödenekler aynlması böylesine mutsuz bir sonu kaçınılmaz kıldı. Arkeologlar, Fırat'ın bittiğini vurgularken, önlem alınmadığı takdirde benzer sonu kaçınılmaz kılacak başka felaketlere dikkat çekiyorlar: Yapımı devam eden çok sayıda baraj ve onun tehdit ettığı yüzlerce yerleşim! Aralannda yine, ama bu kez Dıcle'nin simgesi olan Hasankeyf de var. Onunla birlikte 200'ün üzerinde antik kent, Ilısu Barajı'nın baskısı altında ve arkeologlar, aynı trajedinin yaşanmaması adına cıddı planlamalar yapılması gerektiğini düşünüyorlar. Öncelikle de barajlann gerekliliği ve yerleri konusunda. Fırat boyunda belgeleme çalışmalan yapan Arkeoloji ve Sanat Yayınlan sahibi ve editörüNezih Başgelen, Fırat'ın yok oluşunu 25 yıldan bu yana adım adım izliyor. Bu tanıklık, özellikle son üç yıldır yoğunlaştıgı Birecik Barajı alanında yaşanan insani Fırat'ın yok oluşunu 25 yıldır izleyen arkeolog Nezih Başgelen: "Bölgenin arkeolojik envanteri yok elimizde. Bu baraj la birlikte neyi kaybettiğimizi bile bilmiyoruz. Kültür ve Tabiat Varlıklannı Koruma Yasası baraj söz konusu olduğunda Nezih Başgelen: Sular yükselince heryam can çekişen yavrulann sesi sarmıştt. dramlar, onu pes ettirmiş. Mayıs başında suyun tutulmaya başlanması üzerine apar topar bölgcyc dönen Başgelen, ürünlerinı toplamaya hazırlanan yöre insanının yaşadığı panik ve yıkımlara bakarak isyan ediyor." Yalnızca tarihsel varlıklar değil, onunla harmanlanan insan ve doğa yaşamı da yok oluyor" diyor ve çocukların köylerini terk etmeden önce evlerinin duvarlanna yazdıklan, yitirilen umutlan yansıtan notlan gösteriyor. "Nasıl da kıydılar bize, seni çok özleyeceğim küçük köy...", "Seninle geçen güzel günlerimiz haftaya sona eriyor. Elveda Fındıkh..." Başgelen'le, Birecik'te gördükleri ve Elazığ'dan Suriye sınınnadek baraj larlazaptedilmeye başlanan Fırat Nehri ve Vadisi'nin yok oluşu üzerine kouştuk: Öncelikle, Zeugma'nın önemini kısaca özetleyebilir misiniz? Zeugma'da su altında kalacak tüm alanı açabilseydik, buradan çıkan eserlerle dünyanın en büyük mozaik müzesini kurabılirdik. Bu firsatı kaçırdık. Zeugma, Samsat ıle birlikte Fırat Nehri'nin en kolay geçit verdiği iki noktadanbirisi. Zaten kentin adıda "köprübaşı "yada "geçit yen"gıbi bir anlamtaşıyor. Kaynaklara göre, Pers sefenne giden Büyük Iskender, Fırat' ı buradan geçmiş. Daha sonra tskender' in komutanlanndan Selefkos Nikator, M.ö. 43. yüzyılda kenti kurmuş. Hellenistik dönemden sonra da MÖ1. yüzyılda kurulanKommageneFCrallığrnın dört önemli kentinden biri olmuş ve bu dönemdeki konumundan dolayı önemli ölçüde gelişmiş. Bölgenin Romahâkimiyetinegirmesinden sonra Anadolulu askerlerden oluşruğu için önce "Iskit Lejyonu", daha sonra da IV Lejyon adını alan askeri garnizonla birlikte kentin önemi kat kat artmış. Roma tmparatorluğu'nun çeşitli ycrlennden gelen, farklı kültürlere sahip askerleryerleşmiş. Karşı kıyıda gelişen Apameia kenti (köprübaşını tutan son derece önemli bir Hellenistik ve Roma yerleşimi) aracılığıyla DoğuBatı yönünde önemli merkezlere bağlanmış. Buulaşım ve ilctişim kolaylıklan hareketli bir ticaretin yanı sıra, Zeugma'ya sanatsal zenginlik, kültürelbirkarakterkazandırmış. Kentteki villaların görkemi ve ortaya çıkanlan mozaikler bu zenginliğin bir göstergesi. Şimdi açığa çıkanlamayan daha aşağı kotta, aynı seviyede ve aynı zenginlikte 3035 villanınvarlığından söz ediliyor,düşünün neler kaybettiğimizi. Bızans döneminde ise Zeugma gidcrek önemini yitirmış. Anadolu'ya gelen Türkler, bu görkemli yıkıntılan Saba Melikesi Belkıs'ın ülkesine benzetmişler. Bu yıkıntılann yanına kurduklan köye de Belkıs adını vermışler. Çıkanlan buluntular Roma dönemine ait. Ancak tam anlamıyla kazılamadığı için hangi dönemlere kadar gıttiğini bilmiyoruz. Belki de 34 bin yıl öncesıne kadar gıdiyordu. Birecik Barajı'nın sulanndan etkilenecek arkeoloj ik yerieşimler ve diğer kultur varlıklarının belgelenmesi yönünde oldukça yetersiz kalınmış... Bırakın belgelenmesini, biz neyi kaybettiğimizi bile bilmiyoruz. Doğru dürüst yüzey taraması bile yapılamadı. Bölgenin arkeolojik envanteri yok elimizde. Bildiğim, HacettepeÜniversitesı'nden AynurDurukan'ın başkanhğındaki bir ekibin BirecikHalfeti'de yaptığı sanat tarihi çalışmalan. Arkeoloji ve Sanat Yayınlan olarak bizbirbelgeleme çalışması yürütüyoruz. Bunu da TOFAŞ' ın verdiği destekle gerçekleştiriyoruz. Dr. G. Algaze'nin 80'li yıllarda yaptığı yüzey araştırmasına göre 90 'a yakın arkeoloj ik yerleşmc saptanmış. Ancak, bölgeye yaptığımız son iki gezımizde bile bu araştırmalardabelgelcnmemışnıceyeniyerlergördük. Anadolu ve Mezopotamya kültürlerinin ke geçerliliğini yitiriyor".