Katalog

20ARALIK 1998. SAYI 665 Bu yılın Nobel Edebiyat Ödülü Portekizli yazar Jose Saramago'ya vcrildi. "Beni ilgilendiren konular herkesi içinc alan sorulardır" diyen Saramago bir komünist ve atcist. Kendisine "Avrupa'nınMarquez'i"denilmesinekarşı çıkıyor, "Sonunda Portekizli bir yazar olabildim" diyor. Hayal böyleydi... Y etnıii} altı y ıllık penceresmden gcriye doğru yaşamına bakan Jose Saramago, Stockholm'de Nobel Edebiyat Ödülü'nü alan ilk Portekizli yazar olduğuna inanmakta hâlâ güçlük çckiyor. Şaşırtıeı bir seçenek olduğundan değil: Geçcn yıl ödül Italyan Dario Fo'ya gittiğinde o, eleştirmcnlerin çoktan gözdesiydi bile. Sessizce ortaya koyduğu gibi "ben bunun için doğmadım", dıyerek bu güçlüğü açıklıyor. Tek bir kitabın bile olmadığı evde, köylü bir baba vc okumayazma bilmeyen bir annenin oğlu olarak yctişen Jose Saramago'nun, metal işçiliğindendevletmemurluğuna, devletmemurluğundanbiryayınevine, yayınevınden de gazete editörlüğüne geçişineredeysekırkyılınıaldı.ElliliyaşJarının ortasındaİ!>sizkalışı,en sonunda, bütün zamanınıyazmaklageçirmesineyolaçtı. Ve altmışınagelmcden/'BaltasarandBlimunda"(BaltasarveBlimunda)ileülkesindeve yurtdışındatanındı. Hâlâ insanlara "ben bıınun için doğmadım" demekten hoslanıyorsa, bunu sadece gecikmii} başarısı karş.ısındaki sjaşkınlığından değıl, kitaplarındaki farklı anlatım üslubunun, ironik tonun, sımrsız hayal gücünün ve alegorik temalannın yazar olmadan önceki yasamının ürünleri olduğunu'anlatmak için de yapıyor. "Sanırım buııun, hiç şüphcsiz, geçmişımlebiriliijkisi var", diyor. Bu geçmişin, Avrupa'nın en yoksul, en yalnız ülkelerinden birinin tarihinde ve edebiyatında da derinden kök salması, onun yoğunluğunupekalasımrlamı^olabilir. Fakat Saramago bunun kendi yararına olduğunu hissediyor. "Öyle inanıyorum ki"diyor"Bir ya/.ar kendi kültürcl köklerini dile getirişte nc kadar ustaolursa.diğerkültürlerdekiinsanlar tarafından da o kadar iy i anlaşıhr." Saramago, esaslı bir Portekizli olmasına rağmen, Katolik ve tutucıı bir ülkcde bir ateıst, bir komünist, bir yabancı olarak yaşıyor. 1992'de merkez sağ Portekiz hükümeti, "The Gospel According to Jesus Christ" (Isa'yaGörelncil)adlıromanınıtanrıyaküfürettiğigerckçcsi ileyasakladı. Bunun üzerine büyük bir öfkeyle Lizbon'u terk etti ve lspanyol bir gazetcci olan eşi Pilardel Rio ile birlikteAfrika'nınbatısahılindekiKanarya Adaları'nadahil volkanik Lanzarote'e yerleşti. Tebrikler Saramago... Ekim ayında Nobel ödülünü kazandığı açıklandıktan sonra, sıra Vatikan'ın lanctindeydi;ödül,sonikiyıldırdintanımazolduğu bilinen kişilere gidiyordu. Sesini yükselterck "Vatikan neden bu işlere kanşıyor?",diye sordu Saramago. "Neden ibadetiyle meşgul olmuyor? Bunun yerine neden dolaplannıaçıpiçindesakladikları kafataslarını orta^a çıkarmıyorlar?" Fakat o, "Tebrikler, Jose Saramago" posterlerinin duvarlar boyunca yer aldığı Portekiz'de.yaptıklannapışman olan birevladın evedönüşü gibi karşılandı. "Ödül ulusal bir cinde değildim sanırım; fakat geriye bakınolaya dönüştü", dedi. "Insanlarbcni tebrik ca, söyleyecek önemli bir s.eyim olmadığı soetmeye değil ki, bu doğal olurdu, fakat nucuna vardım. Böylece 1947'den 1966'ya 'tebrikler tebrikler' demeyegeldiler, sanki kadar yirminci yıl, tekbirsözcük yayımlaNobel ödülü bütün yurttaşlarımı tanıtan bir madan yaşadım. Hiç pişman değilim. Yaşaşcymiş gibi, herkes bir inçuzamış gibi..." dıklanmı,sonradanyazanmdiyekaydetmedimbile. Yazmadönemimsonaermişti. SaÖdül, Saramago'nun durgunluğunu, ani dece hayatımı yaşadım." şöhretin yol açtığı bu beklenmedik ve kontrolsüzdcğişjimlerin suldırısıııı sonaerdirdi. Gazetecilikten yazarlığa... lngilizcc yayımlanacak olan son romanı, 196ü 'larda bir Lızbon yayıncısı için çalı"Todos os Nomos" (All the Names / Bütün Isimler) de bu temayı alaycı bir biçimde ele şırken iki sjir kitabı yayımlandı. O sıralar aldı. Fakat son haftaların telaşı, ney i, neden Portekiz 1926'danberi iktidurdaolansağcı bir diktatör tarafından yönctiliyordu. Fakat ve nasıl yazdığını açıklayan geçmiştcki olaybu Saramago'nun sessizliğinin nedenı değillar veetkilerini alt üstetti. di. "Ben faşıst baskının bir kurbanı değillkiçocuklukanısıaklında. 1924'deikiyaşındayken,ailesi Lizbon'atasjinmışsadao, dim", dedi. "Büyük yazarlar vardı; beklenmedik bir şekilde yazmaya devam cttiler. Ribatejo bölgesindeki doğduğu köy olan Söyleyecek bir şeyim olmadığından riske Azinhaga'dabüyükanncvebüyükbabasıyla girmedim." tatilinigeçirdihep. Domuzyetistirirlervekışınyataklanndazayıfolandomıi7İanylabirYine de edebiyat çerçcvesinde 1969'da likte y atarlardı." Böylece. dışarıda dondunıKomünist Parti'yekatılıp bir l.izbongazetecu bir soğuk varken, soğuk bir cvdc.battaniyelerincsarılmi!} bu iki yasjıyı hayal cdebılıriz ve onların arasında sanki kendi çocuklarıy mı^ gibi iki ya da üç domuz ınsan sıcaklığıyla ısıtılırdr.dedigıdcrekhikâyc anlatır gibi. "Tabiı bu domuzlaröldürülecekti. Hayal böyleydi." Yıllar sonra, büyükbabası felç oldu ve tedavi için Lizbon'agötürülcccktı. "Evinin birkaç incir ve zeytın ağacıyla dolu olan avlusuna gitti ve tek tck ağaçlara sarılarak ağladı. Bir daha geri dönmeyeceğini bildiğinden onlara veda etti. Bunu görmek, bunu yaşamak geri kalan yaşamımızda bir iz bırakmıyorsa, duygularınız yok demektir" dedi Saramago. Genç Jose, özcl okulda okumayı ve yazmayı sevdi; fakat parasızlıktan on iki yaşında metal i^çiliğini öğrenmek için mcslek okulunabaşladı. Neyse ki, okulun edebiyat dersi de vardı. On yedi yaşında metal işçisi olarak çalışmaya başladığında bir yazar olma düşünü de kuruyordu. Bir hastanede katip olmak içinişdeğiştirdi vegccelerini kütüphanedegeçirmeyebaşladı. "Yirmibeşimde bir roman yazdım: Land of Sin (GünahÜlkesi)ncşaşırtıcı ki, fark edilmemiş olsa da basıldf'dcdi. Fakat daha sonrabiryayıncıyaikinci romanını gönderip de gelmeyince, yazmayı bıraktı."Ozaman bunun bilin Jose Saramago, "Herşeyi okudunu Fakat köklenm Portekizlidir" diyor. sınde her gün yazdığı baş yazılarla sansiir memurlarını topatuttu. Nisan 1974 Devrimi'nin rejimi devirmcsinden sonra, yeniden yayımlanan komünist bir gazctenin(Diario dcNoticians)editörlüğünü,Kasım 1975'de antikomünistbirmuhalifsaldırıylais.inden olana kadar sürdürdü. "Bir yazar olrnamı sağlayan bu olaya teşekkür edebilirim sanırım. Kendimi işsiz güçsüz ve politik olarak yenilgiye uğramış. bulunca,gerçekten bir yazar olupolmadığıma karar verme zamanının geldiğini gördürn. Söyleyecek bir şeylerimin olduğunu hissettim.ancakne olduğunu bilmiyordum. 1977'de yayımlanan ve bir ressamınne kadar kötü resim yaptığını yansıtmak için yazdığı 'ManualofPaintingandCalligraphy'(BoyamaveKaligrafininEl Kitabı )ndadolayh olarak şu temel soruyu ortaya koydum: Jose, şimdi neyazacaksın." Bugün y irmibeş dile çevrilen kitaplanyla uluslararasıbeğenikazanmışkurgusuartık sır değil: "Beni ilgilendiren tcmalar, sanırım herkesi içine alan sorulardır. Dünyayla,toplumla, zamanla,tarihle olan kendi ilişkimidüşünüyorum. Bunların içinde bir anlatım biçimi, az ya da çok bir duygu yoğunluğu, güçlü kurumlara ironik bir bakış, belki de hepsi birdcn var. Fakat sonunda sadece Portekizli bir yazar olabildim. Bazıları, Avrupa'nın Garcia Marquez'i gibi yakıştırmalar yapma gereğini duydu; fakat sanırım bu doğru değil. Marquez'iscvenlerlearamızdabirçokfarklılık var. Ancak eserimin hayal gücümün vc ilgilerimin dolaysızbir ürünü olduğuna inanıyorum. Hep yalnız yasjadım. Hersjcyiokudum. Fakat köklenm Portckizlidir..."^ llerald Tribune'den çeviren: SERPÎL AKSOY (Fotoğraf: REUTERS AJANSI)