Katalog

Gümşığına çıkan Yavuz Selim gösterdiği"ni söylemek için zaman henüz erken sayılır. lsterseniz şimdi dc kişileri inceleyelim. Peki, resmin solundaki daha genç, yorgun, sinirli ve gözlerinden gurur okunan kişi kim? Osmanlı imparatorlarından biri olabilir mi? Her ne kadar Memluk etkisi varsa da sarıgı ve kavuğundan dolayı, "olabilir" diyebiliriz. Ancak Osmanlı impaıatoıları genelliklc, minyatürlerde cepheden ve halktan daha yüksekte oturur biçimde çizilmişlcrdir. Çünkü o herkesin üstündedir, o imparatorların imparatorudur. Osmanlı resim tekniği açısından bu kişi, bir Osmanlı imparatoru olmayabilir. Çünkü, onun yerine, resmin sağındaki uzun sakallı, yaşh gözlerinin donukluğundan üzgün ve dalgın olduğu anlaşılan bu kişi, tabloda ön plana çıkartılmış. Bu resmi Memluk hayranı Avrupalı bir ressam yapmış olabilir mi? Eğer böyleysc resmin kompozisyonu bazı bilinmezleri açıklayabilir mi?.. New York Metropolitan Sanat Müzesi'nin Avrupalı Ressamlar Bölümit Sorıımlusu Keith Christiansen'in, tabloyu görünce ilk tepkisi, " N e kadar güzel?.. Ne kadar şaşırtıcı birresim" oluyor. Kaçıncı yüzyılda.yapıldığı sorusuna, "15. değil, ama mutlaka 16. yüzyıl" diyor. Christiansen, böylece bizim 1517 varsayımımızı doğruluyor. Ancak yine de bu uznıan yanılmış olamaz mı? Bu kez de "pozitif bilim"den yardım isteyelim... Hiç olmazsa kullanılan tuval ve boyalardan tablonun yapılış tarihini çıkartabilirsek, bir başka önemli ipucunu da yakalamış oluruz. Londra Üniversitesi'nin dünyaca ünlii "Courtauld Sanat Enstitüsü"nün konservasyon uzmanı G. A. Hedley'i yardıma çağırıyoruz. Bay Hedley; röntgen, morötesi ışınlar, kızıliçi yansıtımlar, çarpraz bölmeler, elektronik ınikroskoplarla maden analizi, organik kalıntılann araştırılması gibi tüm kimyasal, fiziksel deneyleri bu tablo üzerinde uyguladıktan, bu tiir incelemelerle deneyim kazanmış gözlerinin algılamalarını da ekledikten sonra şu raporu veriyor: "Biitün renk ınaddelerinin, geleneksel artistlerin palctlerinden çıktığı anlaşılmıştır. 16. yüzyıl sonrasına ait hiçbir boyaya rasllanmanııştır. Resim, 16. yüzyılın başlarındaki stile uygun bir biçimde yapılmıştır. Araştırmaınızda bu veriye lers düşecek herhangi bir buluntuya rastlanmamıştır. Kaldı ki tablo için kullanılan tuval, 16. yüzyılda elde dokunmuş, astar istcmeyen çok olağaniistü bir bezdir..." Şimdi bu çok, ama çok önemli bilimsel verilerin ışığı altında durumu bir daha değerlendiıelim. Eğer rcsmin solundaki kişi, bir Osmanlı imparatoruysa, bu bilimsel rapora görc resim 16. yüzyılın başlarında yapıldığı için ancak üç padişahtan biıidir. Bunlar; Beyazıt, Yavuz Sultan Selim ve Ktınuni Sultan Süleyman... Ancak II. Beyazıt olamaz. Çünkü Beyazıt uzun boyluydu, gür sakalı vardı, sarığı babasınınkine bcnzer hoca kavuğuydu. Kaldı ki Memluk sultanları ilc fazlaca ilgisi olmamıştı. Resimdeki kişinin ortadan biraz uzun, yaşh kişiden kısa boyu, koç burnu ile değişik bir sarığı ve kavuğu vardı. Geriye iki olasılık kahyordu: Selim ve Süleyman... Selim'i kulağında küpeylegösteren tablo ileGrand Duc deToscaneCosimo Medici Galerisi'nde bulunan ve "1939 yılında Milli Kftilim llakanlıgı'nın Macaristan'da bir özel koleksiyoncudan salııı aldıgı" bu kopya portredeki genç Süleyman arasında, özelİikle sakalsız oluşları, bıyık biçimlcri gibi nedenlerden dolayı ilk bakışta birbirine benzer noktalaı vardı. Ayrıca Şehnameci Seyyid Lokman el Asııri'nin yazıp, Nakkaş Osman'ın görüntülediği 12 sultan portreli "Kıyafet Rlİnsaniye fi Şemail KlOsmaniye" adlı eserde, her ikisinden de "koç burunlu" diye söz ediliyordu. Bu ncdcnle Osmanlı imparatorlarını ayırmakta önemli ölçülerden biri olan kartal, koç, aslan gibi " b u r u n " kavramları bizim konumuzu aydınlatmaya pek yardım etmiyor. Osmanlı sultanlarının ön planda gösteı ilmesinc ilişkin resim tekniği inancım bir an için bir yana bırakacak ve soldaki kişiyi Selim ya da Süleyman kabul edecek olursak, acaba karşısındaki kişi, saygı duyulan ünlü bir sadrazam olabilir tniydi? Selim'in son, genç Süleyman'ın ilk sadrazamı ünlü Piri Mehmel Paşa idi. Dolayısıyla bu düşünce de, Selim mi Süleyman mı sorusunu yanıtlayamıyor. Stlim, bir ucu aşağıya doğru sarkan "Taylaşanlı Stlimi" sarık ve yeniçerilerin giydiği kırmızı kadifeden yapılmış, dilim dilim "mücevveza" denilen özel bir kavuk giyiyordu. Bu tür kavuğu ilk kez Yavuz Sultan Selim giydiği için "Sclimi kavuk" deniliyordu. Bu kavuk işi, konumu/.a önemli bir ayrım getirebilirdi. Süleyman kavuk meraklısıydı ve zamanında tstanbul'da bol miktarda kavukçu dükkânı açılmıştı. Süleyman'ın, özellikle Yusufi, Perişani gibi kavukları sevdiği söyleniyordu. Ama babasımn icadı olan Selimi kavuğu da hiç ihmal etmiyordu. Umudumuz bu noktada da kırıldı. Ancak Süleyman bu gençlik döneminden sonra oldukça gür bir sakal bırakmıştı. Tab lomuzun solundaki kişi pek genç sayılmaz dı. Kaldı ki sakalı var mı, yok mu pek belir gin değildi. Osmanlı imparatorları içinde tel sakalsız olan Selim'di. Nakkaş Osman'ın csc rindc ve kopyası öteki minyatürlerde Selin hep sakalsız gösterilmişti. Bir an için sakal, bıyık, buruh ve kavul gibi yan öğeleri bir yana bırakalım. Çünkı bizim için en önemli nokta tarihin bizzat ken disidir... Selim, Memlukları egemenliği altı na almış ve oğlu Süleyman'a "Memlııl sorunu" diye bir şey bırakmamıştı. Dolayı sıyla Memluklularla Osmanlılar arasında Av rupalı bir rcssamı etkileyecek çapta sarsıcı bi olay, Sultan Süleyman zamanında, söz ko nusu bile olamazdı. Bu nedenle tablomuzdaki kişi kcsinlikl Süleyman değil; Selim olasılığı daha ağır ba sıyor. Ama bu veri bile bizim için yeterli sa yılmamalıydı. tnsanın aklına başka sorular geliyor. Tab loda ressamın imzası yoktu; ama hiç olmaz sa, hangi koleksiyondan geldiği biliniyo muydu?.. 14831552 yılları arasında Isviçn sınırına yakın Como Gölü kıyısında yaşamış oldukça varlıklı, ruhban sınıfından Paolo Gl ovi'nin bir kitabı vardı... Kapağında Giovi'nin portresinin yer aldı ğı "Vitae" adh bu ünlü kitap, 1578 yılınd; Basel'de Perna tarafından basılmıştı. Kita bııı 203. sayfasında "Tiirk İmparatoru Sely mus"un bir gravürü vardı. Tobias Stimmer' in (15391584) yaptığı vegravürle, tablomu zun solundaki Sultan'ın tıpatıp aynı olduğu nu görürüz. Bu gravür, tablomuzdaki kişi nin Selim olduğunu anlatan en güçlü kanıt tır. ( Tobias Stimmer'in bu gravürü hazırlarken kendisinden önce yapılmış bir yağhboya tab lodan yararlandığı ve onu kopya ettiği rahat lıkla kabul edilebilir. Eugene Muntz, "Paolo Giovi'nin Portre ler Müzesi" hakkında yazdığı "Le Musee I> Portrait De Paul Jove" adlı kitabınıı "Sultanlar" bölümünde, Çelebi Mehmet, Fa tih Sultan Mehmet, Yavuz Sultan Selim, Ka nuni Sultan Süleyman ve Barbaros Hayrct tin'in bazı portre ve gravürlerinin varlığın dan söz eder. Ileidelberg'te 1665 yılında basılmış bir baş ka kitapta Yavuz Selim'in bir başka gravü rü daha vardır. Kavuk, tablomuzdakine bü yük ölçüde benziyor. Ancak bizimkine kıyas la, portre tam profile dönüşmüş, giysisi d' süslcnmiştir. Üstelik Selim, genelde sakalsı; rcsmedilmiştir. Tablomuzda, bclli belirsi: olan bu durum Tobias Stimmer'in gravürün de belirginleşir ve bu gravürde ise iyice ço ğaldığı dikkati çeker. Hatta Selim, Avrııpa' da daha ileri yüzyıllarda süslü piislü bir "sa ray soytarısı"na dönüştürülerek bile ıesıne dilecektir. Oysa Selim, Memluklardan hali feliği devralan ve daha yalın giyinen bir sul tan olarak bilinir. Rilmecemizin önemli bir bölümünü çöz dük. Soldakinin Yavuz Sultan Selim olduğu nu kanıtladık. Acaba karşısındaki kim der siniz? Londra'da satışa çıkacak olan tablodaki Osmanlı Sultanı'nın Yavuz Sultan Selim olduğuna, uzmanlar kesin gözüyle bakıyor. Tablonun öyküsü 16. yüzyıldan günümüze uzanıyor... Yavuz Sultan Selim'in tablosunun ilk sahibi Paolo Giovl'nin "Vitae" adlı kitabındaki Yavuz Selim gravürü. Özgsn Acar I NEW YORK C umhuriyet DERGt'nin kapağında bir detayı yer alan ve bütününü de sayfamızda gördüğünüz yağlıboya, kısmen de suluboya karışımı tabloda karşımıza çıkan iki kişi kim, bilinmiyor... Bu tabloyu kim yapmış?.. Bilinmiyor... Peki bu tablo nezaman yapılmış?.. Oda bilinmiyor... En önemli ipucumuz, tablonun kendisi. Daha duğrusu, tablodaki kişilerin giysileri. Her ikisi de Batılı değil, Doğulu, ama Uzakdoğulu dadeğil. Bizim yörelerden... Bu varsayımın doğruluğunu kabul ettiysek, işimiz biraz kolaylaşıyor demektir. Giysilere göre bu kişiler Osmanlı mı, tranlı mı, Memluklu mu ya da bir ondan bir bundan mı?.. Uzmanlar, daha ilk bakışta Iranlı olamayacaklarını kesinlikle söylüyorlar. Giysilerin Osmanlıyı andırdığı, ancak daha çok Memluk giysilerine benzediği yargısında şaşmaz bir görüş birliğindeler. Tablonun Memluk hayranı ya da Memluk giysilerini iyi bilen bir Avrupalı ressamın yapıtı olduğu anlaşılıyor. Bu da bize en azından rcsmin konusunu anlamamız açısından ikinci ipucunu veriyor. Memlukların Mısır'daki egemenliği 1517 yılında sona crmişti. Dolayısıyla tablo 1517 öncesindeki bir olayı anlatmak için yapılmıştı, sonrasını değil... Anımsayacaksıııız, Yavuz Sultan Selim, Memluk Sultanı'nı Ridaniye'de yenip Kahire'yi fethettikten, Mısır'ı topraklarına kattıktan ve Memluk Sultanı Tomanbay'ı da 14 Nisan 1517'de astırdıktan sonra lstanbul'a halife olarak dönmüştü. Acaba bu resim, bu olayla ve bu iki sultanla mı ilgili? Niye olmasın? Olabilir, değil mi? Ama yinc dc olmayabilir... Çünkü daha sonra Mısır'daki Osmanlı valilerinin Memluk giysileri ile bu ülkeyi yönettikleri biliniyor. Bu nedenle "tablonun, 1517 savaşının iki liderini Yavuz Sultan Selim'i, kulağında kupeyle gösteren ünlü portre... 16