Katalog

Yalan makinesinei* kim inanır? Yalan makinelerinin yapabildiği, yalnızca "heyecan saptama"... Duyarlı kişilerin heyecam, onları "suçlu" kılarken deneyimli sabıkalılar "masum" çıkıyor. EDİP EMİL ÖYMEN mek ve bunu göstermek. Yalnız, akla şu gelmesin: Heyecan deyince, "heyecan"dan ne yapacağını şaşırmak, ağaca çıkmak değil sözünü ettiğimiz. His heyecan bir boyut sadece. "Uyku" halinden, hareketten deiiye dönmeye kadar uzanan bir boyut. tşte yalan makinesi, aslında bizdeki otomatik bu his heyecan boyutunu saptıyor. Belli uyarıcılara (örneğin sorulara) karşı uyanan his heyecanları. Soruların "anlamı" varsa sizin için, buna bir tepki oluşuverecek. Elinizde olmadan hem de. Parmak ucunuza kadar yansıyacak hem de. Oradan ak kâğıda dökülecek. "Şu soruya yapılan (epki boyle olmuştur, o halde bunun anlamı şudur" denecek. Ama işler bu kadar basit değil. Herkesin, uyancılara karşı kendine göre bir ayarı var. Bu ayar sürekli açık duran bir telsiz kanalı gibi. Kiminde, kanalın ses ayarı yüksekte duruyor. Mesaj geldi mi gürultüyle geliyor. Kişi yerinden sıçnyor her sefcr. En ufak ve nötr sayılması gereken uyancılara büyük tepki gösterenler bunlar: Çabuk heyecanlanan, telaşa kapılan, parlayan, üzülen, ani tepki gösterenler. Kiminde ise ayar daha kısık. Bunlar da geniş insanlar. Top patlasa aldırmayan, "Bir şey olmaz abi"ciler, "Nasılsa yapanz''cılar, "Üzme tatlı eanını"cılar. özetlersek, (1) herkeste kontrol edemediği his heyecanlar mevcut, bunlar elektriksel olarak ölçülebiliyor, (2) ama herkesin his heyecan oranı kendine göre. Işte yalan makinesinin yaptığı iş, tüm bu faaliyeti saptamak. 1 ı { A merikalılann pek güvendikleri yalan makinesi, onlan 1985'te öyle bir yalancı çıkardı ki... Amerika'ya sığınan Sovyet görevli Vitali Yurçenko, sığınma isteğinin ne ölçüde gcrçek olduğu anlaşılsın diye birkaç kez yalan makinesinden geçirilmiştı. Adam doğruyu söylüyordu. Sovyetler'den bıkmıştı, Amerika'da kalacaktı. Uzmanlar grafiklere baktılar, yorumlarını yaptılar. Yurçenko, Amerika'da kaldı. Sadece altı ay ama... Sonra Sovyetler Birliği'ne döndü. Amerikalılann kendisini kaçırmış olduklarını iddıa etti! Reagan yönetimini mahcup etmek için hazırlanmış bir plan olduğu açıktı bunun. Yurçenko'nun muhtemelen KGB ajanı olduğu ve bu oyunu oynamak için özel olarak eğitildiği de... Yani yalan makinesini alt etmek için... Koltuğa oturdunuz. GöğsünUze bir kemer takılıyor. Soluk alıp vermenizi sayacak. Kolunuza da tansiyon aleti gibi bir kıskaç. Bu da kan basıncını ölçecek. lşaret ve orta parmaklarınıza lastikten birer yüzük. Bunlar da ellerinizin terlemesini saptayacak. Bütün bu kemer ler, kıskaç ve yüzükler, bir kayıt aygıtına bağlı.Aygıt çalışmaya başlayınca size hiçbir şey olmuyor. Olan, aygıtın ağzından ağır ağır çıkan kayıt kâğıdının üstünde. Tıpkı elektro çekilir gibi. Kâğıtta birkaç grafik. Solunum, tansiyon, terleme için ayrı ayrı. Bu arada, siz de soruları yanıthyorsunuz. Yanıt verirken de grafiğiniz şekilden şekile giriyor. Aygıtın işi bu kadar. Gerisi insanoğluna kalmış. Çizgilerden "ahkâm" çıkarmak. "doğru"yu "yalan"dan ayırdetmek yani. Iyi ama nabzın, solunumun, terlemenin yalanla dolanla ne ilgisi var? Bir şey "uydururken" yüzünüz kızarıyor mu? Işte yalan makinesi, kızaran yüzünüzü "fenni" bir biçimde kâğıda geçiriyor o kadar. Yalan makinesi aslında sinir sisteminin, vucudun Ust katlanna (örneğin cilde) yansıyan faaliyetini bir ölçüde yansıtıyor. tnsan olmanın özelliği, his ve heyecan çek Yurçenko olayı, casuslar ve "uzman yalancılar" uzerinde "yalan makinesi"nin hiç de etkili olmadtğım gosterdi. f muş? Arada ne gibi farklar var? Sorulara gösterilen tepkilerin, kişi yalan söylerken daha yüksek olacağı varsayılıyor. Bütün değerlendirmeler bu varsayım Ûzerine kurulu. Çünkü kişi, bilinçli olarak yalan söylese dahi, otomatik his heyecan sistemi bildiğini okur. Vucudun "namuslu" tepkisi kâğıda çıkar. tş bu kadarla bitse, yalan makinesi harika bir aygıt olurdu. Oysa gelişken Batı ülkelerinde bu aygıta yönelik çok suçlama var. Acaba niye? ters yapması çok dogal. Kişının sorulara yanıt vermesi sırasında içinde bulunduğu ruhı durum da yansıyacak kâğıda. Yanıt sırasındaki tepki ıle ruhı durumdan kaynaklanan tepkıyi birbirinden ayırdetmek için ise çok iyi psikoloji bilmek gerekiyor. tşte bu bağlamda da bılim adamlan, yalan makinelerinin laboratuvardan çıkarılıp işyerlerine, güvenlik ve istihbarat örgütlerine sokulmasını, gelişigüzel kullanılmasını eleştiriyor. Boşuna değil... Akıldan geçeni okumak mı? Bu tur ölçümlerde işin içine birçok etken giriyor. Her şeyden önce insanlar, tüm bu ölçüm olayını bir "tehdit" olarak algılıyorlar. "Benim sözüme inanmıyoriar"dan tutun da, "Şimdi ben ne desem inanmayacaklar"a varana dek birçok olumsuz düşünce mümkün o sırada. Laboratuvarlarda sıkı deneysel koşullarda yapılan çalışmalarda dahi en büyük sorun, "ölçme" sorunu. Buna bağlı olarak, ölçümden önceki "beklenti ve düşünceler" de ayrı bir sorun. Bunlar, kişiyi belli bir role hazırlar. Hele olumsuz beklentilerin kişiyi kaygılı, utangaç, çekingen, umutlu, hatta kızgın, Gerçek yalancılar Yalan makinesını bilerek isteyerek, aldatmak isteyeceklere ipucu vermek istemiyoruz. Makıneyı aldatmak mümkün. Bunun en az 78 yolu var hatta. Yalan makinesinin kullanımından doğan sorunlara, bir de "aldatılabilirliği" eklenince, aygıtın "mutlak gerçek'M bulup gösterme niteliği nerede kaldı? En saygın bilimsel dergilerden "Nature"da yayımlanan bir araştırma (1985), yalan makineleri konusunda son yıllarda yapılmış en kapsamlı çalışma. Sonuçları bakımından da düşündürücü. Altı uzman, 100 kişinin yalan makinesi kayıtlarını inceliyor. Kayıtların yarısı hırsızlıktan hapse girmiş sabıkalılara ait. Yansı ise sabıkası olmayanlara ait. Uzmanlar, sadece kayıtlara bakarak, sabıkasız her üç kişiden ikisinin "yalan söyledikleri" kanaatine varıyor. Hiçbir suçla ilgisi olmayan insanların, kendi benliklerine yönelik sorulara karşı daha duyarlı olduklan, bu nedenle de daha yoğun tepki gösterdikleri anlaşılıyor. Bu durumda da sadece kâğıda bakmak, o kişinin hakkında yanıltıcı bilgi veriyor. Bunlara bir de vücut fonksiyonlarını kontrol etmeyi öğrenmiş insanları katmak gerek. örneğin, bazı Hint fakirlerinin kalplerini yavaşlatmalannı hatırlayın. Kıssadan hisse: Yalan makınesının vereceği bilginın değerlendınlmesi, yorumlanması ve bundan sonuç çıkartılması, konuyu çok iyi bilen, girdisinden çıktısından haberdar olanların yapabileceği bir iş. Fizyolojinin nasıl çalıştığından, hangi koşullarda ne tur etkileşimlere girdiğinden habersiz bir kişinin işi değil. Ayrıca yalan makinesinin sağladığı bilgi hiçbir zaman "mutlak gerçek" değil. Olsa olsa gerçeğin bir bölümü olabilir. O da her zaman, her yerde ve her koşulda değil. Yalan makinesi, aslında "Heyecan saptama makinesi." Heyecanlannı çok iyi kontrol edenlerde ise, neyi saptayacağı şüpheli tabii. D l Makineye zeval olmaz "Parayı sen mi caldın?" sorusuna, "Hayır, ben çalmadım" diyen kişi acaba yalan mı söyledi doğru mu? Makine buna, "dogru söyledi" ya da "yalan söyledi" demiyor. Yanıt sırasında grafikte meydana gelen titreşimlere bakılıyor: Kişiyc sorulan ilgisiz sorulara verdiği yanıtlar sırasında grafik nasılmış? tlgili sorulara verdiği yanıtlar sırasında nasıl ol CIA Ne Der ? merlka Savunma Bakanlığı (Pentagon), basına "ıstenmeyen" bazı bllgılerin sızması uzerıne memurtarın bir anlamda guvenlik soruşturulmasından geçlrllmelerine karar verdı geçen yıl Memurların "guvenılırlıkleri ve namuslulukları" konusunda emin olmak amacıyla hepsı yalan makınesınden geçırîlecekiı Amerika'da zaten yaygın kullanılan bir aygıt olduğu ıçın haber pek ılgı yaratmadı Pentagon'da 1980'de 13 bın memurun kaydı tutulmuşken, bu aayı 1984'te 21 bine çıkmıştı. A üzere bırçokları, "Bizce hava hoş" derken. genellıkle ılımlıların başını çeken Dışişlerı Bakanı George Shultz, "Bana bir an için dahi güvenilmediğini ve boyle bir uygulamadan geçırilmek istendığımı anladığım an istifa ederim" dedı Reagan derhal çark ettı Uygulama sınırlandı Reagan'ın en tatsız ulusal güvenlik danışmanlarına tahammül etmlş olan sabırlı Shultz, demek kı iş, kertdi tutarhlığına, güvertılırlığıne gelınce çizgiyı çekiyordu Güvenlik ve Istıhbarat konularında Amerika Blrleşık Devletlerı ıle koyun koyuna olan ingıltere'de ise Kralıyet Muhakeme Usulü Komisyonu, yalan makinesi verılerının mahkernelerde delll olarak kullanılarnayacağı göruşunde Içışlerı Bakanlığı da emnıyet örgütünde bu aygıtlardan yamrlanılmadığını belırtıyor Ancaklngıltere'dekı gerçek durumu anlamak yine de mümkun değil Amerıka'nın aksıne, devlet mekanızmasını alabıldığıne korumak için çıkarılmış Devlet Sırları Yasası, bu tur bllgılerin bakanlıklar dışına sızmasını sert bir bıçımde önluyor Yıne de yalan makınesının devletın ıstıhbarat ve güvenlik örgutlerınde nasıl kullanılabıleceğı konusu, geçen yıl gündemdeydl. istihba rat merkezınde gorevti 700 memurun tıpkı Pentagon'dakı gibi bir elemeden geçırilmesi söz konusu oldu 1982 yılında burada görevlı Geoffr»y Prlme'ın yıllardır Sovyetler'e casusluk yaptığı saptanmış ve 35 yıla mahkum edilrnıştı Olay, ABD'de dehşetle karşılandı CIA derhal devreye gırerek, Ingılızlere baskı yapmakta gecıkmedı Istlhbarat merkezınde bu aygıtlardan kullanılacak ve memurların ne ölçüde "namuslu" olduklan saptanacaktı. Ama merkezde görevlı memurların uye olduklan sendlka, buna karşı çıkınca. uygulama bir türlü başlatılamadı Yalan makinelerinin sanayı casusluğu, Istihbarat ve güvenlik kurumlarına memur alımı gıbı konularda bir eleme aracı olarak kullanılmasına karşı çıkan en önemlı grup ise mılletvekılleri Avam Kamarası Karma Komısyonu, geçen şubat ayında bu konuda hazırtadığı raporda, yalan makinelerinin bu maçlarla kullanılmaaının "arzu edllmeyen ve yetersiz sonuçlar" dogurabıleceğı görüşünü savundu Ingıltere'de hıç olmazsa resmı duzeyde tutum bu Ancak özel kuruluşlar, ışe alacaklan elemanlann seçımı sırasında ya da ufak tefek hırsızlık olaylarında aygıtlardan yararlanıyor. Ancak Reagan yönetımı, bütün memurların istısnasız olarak yalan makınesmden geçırilmesını ısteyınce kıyamet koptu İşin ıçıne yuksek düzeyde görevlı generaller, bakanlar, musteşarlar da girlyordu bu kez Yalan makınesının aslında kimler üzennde kullanılabileceği tartışmaları, 1985 aralık ayında VVashıngton'da günün konusu oldu Öyle ya, bir generalle sıradan bir sekreter eş m? Yönetlmde "şahın" olarak tanınan CIA Başkanı Wllllam CaMy v6 Savunma Bakanı Catpar W»lnb«fg«r başta olmak 8