Katalog

Halka karşı iktidar CARLOS FUENTES • V ,enezüellalı büyük romancı Romulo Oallegos, bir keresinde, Latin Amerike'dan söz aderiten "cazalandınlmamış şlddet" dlyan damlştl, Ama artık değil. Sivil bir mahkemenln geçen aralık ayında askeri cuntalarm beş eskl üyesini suçlu bulduğu Arjantın'ın Devtet Başkanı Raul Attontln, butün Latin Amerika'dakl askerlere bundan böyle yasalann üstünde olmadıklannı gusterdi. Ama daha yapılacak çok şey var: Buenos Aires'te aakerı şeflerden dördu suçsuz bulundu; daha alt düzeylerdeki ünitormalı işkenceci ve canilerden yüzlercesl bir kez daha paçayı kurtardı. Ordunun, Katolik kilisesiyle birlikte Latin Amerika'dakl en eski ve en köklu kurum olduğunu unutmamak gerekir. Oerek sllahlı kuvvetler, gerek Katolik killsesl, Yeni Dunya'ya, Müalüman Ispanya'nın uzayan yenlden fotlh savaşlannın bir uzantısı otarak galmlştir. ispanya hükümdariığı, Amerlka'nm fethine mllltan ordu ve mllltan kllisenin olağanüstü gücünu katmıştır. Daha aonra tatlhler toprağı ve emeğt ele geçirenk ve onlan acımasızca sömümrek ödüllendlrmlşlordlr kendlkninl. Böyiece, V. Cario* içln denlzaşın Olkalerde mllltan bir teodallzm tehllkeal yaratmıalardır. V. Carioa, bunlarm üstüne Rahlp S a r t o f o m * cto J M C m r a ' f saldı. Rahip, yertllere uygulanan soykınmı mahkOm etti. Rahlbin çabalan sonucunda 1542'deki Yeni Yasalar çıkanMı. Söz konusu yasalar, fatihlere toprak mulkü ve yerll emeğl üzerlnde tehllkeli haMar tanıyordu. Bu yasal manevrayla Imparator Carioa, bir yandan fatihlerin tutkularmı dizginter ve tahtı sağlamlaştınrken, bir yandan da yasanın insani koşullannın garçekten yerine getirtlmesinl savsakladı. Lm Yirmi birinci yüzyıla siyasal ve kültür yaşamımızı yönlendirecek öteki toplumsal kwatnlan çoğaltarak girmeliyiz. Ordu da bu birçok kurumdan biri ve yasalann buyruğunda olmalıdır. daha başmdan karşı karşjya getdi. Adalet genelde kayıplara kanştı. Fatihlerin Ispanya Tahtı tarafından nasıl ödüllendlrilmasl gereklyorduysa, on dokuzuncu yüzyıl başlanndaki bağtm&ızlık savaşlanna katılan subaylann da öyte ödullendlrllmesi gereklyordu. Slmon Bollvar 1817'de cumhuriyotçi askerleri kayırmak kpin Venezüella'daki kamu topraklanna el koydu. Tapular cahll plyede erlerlne değll, yuksek rütbeli subaylara gıtti. Ordu artık tam anlamıyla Iktidardaydı. 0 günden bu yana da Latin Amerika siyaset sahnesinden hemen hlç ekaik olmadı. Mekalkalı Oaneral Santa Anna'nın WlnfMd Scott'a ve Arjantinll generallerin Margaret Thatchtr'a yenlk düsmesine bakılıraa, Alman modeli Şlli ordusu dışında Latin Amerikahlar iyl mllltarist olamamışlardır. Latin Amerika'dakl ordular varlıklannı ve kendilerlne aynlan dev butçeleri haklı kılabilmek içln ya komşulanna karşı gülünç aavaşlara girişmişler ya da Falkland Adalan olaymda olduğu gibi konditorini milliyetçi davalarla özdoşleştlrmişlerdir. Ama çoğu zaman ellerindeki ikiidan kendl halklarına karşı kullanmışlardır. Arjantinli yazar Jullo Cortazar, Falkland Adalan'nm istilası sırasında sorunu vectz bir blçimde ortaya koymuştu: " M a M n a Adalan Arjantln'lndlr. Ama ortadan kaybolan Insanlar da Arlantlnlldlr." Ordular yalnızca devrlmle yenilglye uğratılmıştır: önce Mekslka'da, sonra da Kuba ve Nikaragua'da. Bugüne kadar demokrasi, askerteri durduramamıştır. Generaller darbelerlni çoğunlukla demokratik nflmlere karşı yapmışlardır: Fnncltco Madero 1913'te Mekslka'da devrllmls ve öldurülmuştür, Salvador Alfnde 60 yıl sonra Şili'de aynı akıbete uğramtşto. Bu gerçekliğe karşı Mekslkalılann tepklsl sık sık anımsanen bir ömektir. Devrimln kuçük avukatlardan, öğretmenlerden, kuçuk iaadamlanndan ve köylülerden oluşan öndeheri gerllla olmuşlar, Merkezl Ordu'yu yenllgiye uğratmışlar ve onun yerine devrimcl orduyu geçlrmlşlerdir. Daha sonra birçok önderin ihtirası, siyasal bir stratejiyle etklslz kılınmıştır. Mekslka, ölümlü bir diktatör yerine. uzun Omürlu ve hatta ölümsüz olması umut edllen bir siyasal parti oluşturmuştur: Anayasal Devrimcl Parti. Kuytuda: Ne var kl Latin Amerika'daki bugünkü bunaltmın dorinliği, Atfonsln'ln Arjantln'dekl gOzupek, ama ekslk attlımı bir yana Meksika çuzumünün bile kuyusunu kazabülr. Askertertn niçin yurt dışına kaçıp mahkum olmaktan kurtulmadıkannı aordum bazı Arjantinli dostlanma. Verdlklori yanıt bana inandırcı geldi: Falkland bozgunu ve klrll savaştan sonra ağır darbeler ylyen meşruluklanm yasalara boyun eğerek guçlendirmeyi umuyoriar. Kuytuda uygun zamanı kolluyorlar. Latin Amerikalı askerierin iklyüzlüluğü müthiştir. Ikinci Dünya Savaşı sırasında çoğu Nazl yanlısıydı, Hlthrin ilk başlardaki askeri zaferleri karşısında kendilerinden geçlyoriardı. Ama savaştan sonra antikomünist ve hür dunyacı sloganlar atarak kaşla göz arasında Amerikan yardımının duacısı keslldller Amerikalı göravlilerin saflığma her zaman guldüler. Bugüne kadar yurt Içlnde Işkence yapmayı yurt dışında ise Odüllendirilmeyi başarabildlklerinl çok İyl blllyoriar. Amerikalı buyukelçller, daha vahşl maceralanna glıiştlkleri günun gecesi bu buyurganlarta aynı masaya oturup yemek yemediler ml? Öokuz bln Arjantinliyi ortadan kaldıranlar, Nikaragua'da ABD'nin destektediğl "contm"lann eğitlclltğtno seçllmedller ml? BugOn ABD'nln Arjantin halkından özur ditomasi gerekmektedtr; bpkı Şili halkından ve Guatemala halkından özur dilemesi gerektiğl gibi, tıpkı askerierin ABD destoğiyto iktidam getirildtğl her ülkenin halkından özur dilemesi gerektiği gibi. Blz sorunlanmızı, ister lyi nryetli olsun, Ister korkunç Makyavelist, ABD'nln mudahalasl oknadan çözebiHriz ancak. En iyl böyki cözebileceğimlz sorunlanmız arasında, askeriere ve onlann cezalandtnlmamış şlddetlne lllşkln eski, guç va tarihset boyutlar Içeren sorunumuz da bulunmaktadır. On attıncı yüzyıldan bu yana yalnızca ikl kalıcı kurumumuz kilise ve orduve on dokuzuncu yüzyıldan bu yana da zayrt hukümetlerimiz oldu.. Yirmi birinci yuzyıla siyasal ve külturel yaşamımızı yönlendirecek ötekl toplumsal kurumlan çoğeltarak girmeliyiz. Ordu da bu birçok kurumdan biri ve yasalann buyruğunda olmalıdır. O B fey ı« obidec» pero no s« cumpto; yasaya önce boyun eğllir, sonra da yaaa gözardı odillr. Işte Ispanyol imparatorluğunun hukuk sorunlanndakl iklyuzlü düstunı bu oldu. Yitlk adatet: Böyktce sktaot ve adaM villerin askeri sorunlar hakkında bilgi vc söz hakkı sahibi olduğu memleketler. örneğin Sovyetler Birliği'nde Komünist Parti'nin bir kolu olan "Genel Politik Yönetim", askeri komuta zincirinin her kademesine nUfuz etmiş olup, subaylann terfisine kadar birçok konuda söz hakkısahibi. ABD'de bir dizi daimi Kongre komitesi askeri sorunları denetlemekle görevli. Pentagon'un yöneticileri de çoğunlukla sivillerden oluşuyor. özetle, gerek Sovyetler Birliği, gerekse ABD'de askeri konularda uzman olan birçok sivil var. Latin Amerika ülkelerinde ise, askeri konuları sadece askerler biliyor. Bu olgunun doğal sonucu, Latin Amerika'da sivillcr ve askerler arasında işbirliği yok. Aksine, bu iki kesim birbirini düşman olarak görüyor. Nitekim işbaşına gelen sivil yönetimler, orduya karışmaya kalktıklarında, askerlerin sert tepkisi ile karşılaşıyorlar. Ancak bazı yöneticiler, bu tepkiye rağmen kararlı bir tutum sergiliyor. Nitekim Peru'da Cumhurbaşkanı AJao Garcia işbaşına gelmesinden kısa süre sonra insan haklarını çiğnemekle suçlanan üç generali görevden aldt ve sivil yasaları çiğneyen askerleri yargılama yetkisini sivil mahkemelere verdi. Arjantin'de Raul Alfonsin, cuntanın generallerini hapse attırdı ve savunma bütçesinde yarı yarıya kısıntı yaptı. Ama, korkunç "Askeri Haberalma Servisi"ni dağıtmayı başaramadı. Birkaç generalin dışında "çirkin savasa" katılan alçak rütbeli subayları da mahkemeye çıkartamadı. ugün yalnızca ülkesi Meksika ve Latin Amerika'nın değil, dünyanın en saygın yazarlarından biri sayılan Carlos Fuentes, Dışişleri Bakanlığı'nda ceşitli görevler aldı; Meksika'nın Paris Büyükelçiliği'nde bulundu. Türkçeye de çevrilen Artemio Cruz'un ölümü ve Deh Değlştirmek'm yanı sıra Aura, Terra Nostra gibi yapıtlarıyla çağdaş yazına damgasını vurdu. Terra Nostra ile 1977'de Romulo Gallegos ödülü'nü kazandı. Ülkesinde bir süre Siempre ve Politlca gibi yayın organlarını da yöneten Fuentes, şimdilerde ABD'deki Cornell Ûniversitesi'nde öğretlm üyesi. Son olarak Yaşlı Gringo adlı romanı yayımlanan Fuentes, kısa bir süredir Latin Amerika sorunları konusunda Newsweek'e yazıyor. Burada sunduğumuz yazısı da, Newsweek'm 2^ Nısan 1986 günlü Avrupa baskısında yayımlandı. ÇevirL CELAL ÜSTER M j Arjantinli toplum bilimcisi Andres Fontana, Uç yıllık bir sivil yönetim dönemine rağmen ordunun hâlâ "en ufak bir reform için bile isteksiz" olduğunu belirtiyor. Ordu, politikanın dışında bile olsa, temclde aynı kalıyor. Arjantinli emekli albayHurracio Ballester, Newsweek muhabirine şöyle diyor: "Ordu bir sosis fabrikasına benzer. Eger sosislcri begenmiyorsanu, atabilirsiniz. Ama deglşik tUrde bir sosis üretmek isliyorsanız, mekanizmayı değiştirmelisiniz". Latin Amerika'da sivil yöııetimler gerçi, son yıllarda birçok sosisi attılar, ama mekanizmayı değiştirmediler. lyte bir dizi siyasal gözlemciyi fazla iyimser olmaktan alıkoyan da bu olgu. Latin Amerika'da sivil yönetimler 19. yüzyılın sonları ile 20. yüzyılın başlarında istikrar kazanmışa benziyorlardı. Ne var ki 1930'lardaki dünya ekonomik bunalımı birçok sivil hUkümeti gözden dUşurUrken, askeri yönetimlere de yolu açtı. Modern Latin Amerika diktatörlükleri ise, 2. DUnya Sav^şı'ndan sonra maniar gibi ortaya çıkmaya başladı.Bu noktada ABD yönetimlerinin Latin Amerika'dakl askeri diktatörlUklerin güçlen mesinde önemli rol oynadığını belirtmek gerek. Washington, bu diktatörlüklerin ordularını eğitmiş, silah göndermiş ve ekonomik yardım yapmıştı. Latin Amerika ülkelerinin birçok subayı ABD'deki askeri akademilerde eğitim görmüşlerdir. Diktatörler ise dev Amerikan tekellennin çıkarlarının jandarmalığını yapmışlar, bu görevlerine karşılık da dev tekellerin kârlarından pay alrruşlardır. Yapılan bir araştırmaya göre, 19471967 yılları arasında ABD, Latin Amerika orduları üzerinde tek söz sahibi Ulke olmuş ve 33 bin Latin Amerikalı subay ABD'de eğitim görmüştür. Yine aynı dönemde ABD, Latin Amerika diktatörlüklerine 2.6 milyar dolar yardım yapmıştır. Washington'un yoğıın çabalan ile Latin Amerika'da ulusal güvenlik doktrini adlı bir doktrin geliştirilmiştir. Bu doktrine göre, 3. Dünya'da kapitalizmle komünizm arasında amansız bir mucadele vardır ve komünizm hedefierine ulasabilmek için insanların beyinlerine egemen olmaya çalışır. öyleyse? öyleyse, komünizm tehlikesine karşı, acı masızca savaş verilmelidir. Şili'de diktatör Augusto Pinochet ve Arjantin'de 1976'da işbaşına gelen askeri cunta bu savaşın ne denli acımasız olabileceğinin kanlı örneklerini vermişlerdir. Diktatör Augusto Pinochet bakın ne diyoı: "Giinümüzde liberal demokratik hükümd varlıgını siirdüremez. Hiikümet çok olorilır olmalıdır. Çünkü, aksi takdirde Leninist kt • nUinistler iilkeye tekrar egemen olurlar." Bu noktada şu soru akla gelebilir: Lati ı Amerikan ülkelerinde bu denlı güçlu olan askerler, son yıllarda yönetimi sivillere terketmeye neden yanaştılar? En önemli nedenlcı den biri kuşkusuz ekonomik koşullardı. A^kerler, hızla büyüyen ekonomik bunalımla bnj edemeyeceklerini anlayarak bu çetin görevi s villere bırakmayı uygun buldular. Ancak Latin Amerika tarihinde bir dizi askeri darbenin sivillerin sağ kesimi tarafından desteklendiğini arumsatmakta da yarar vaı. örneğin, 1973'de Şili'de Marksist Başkan Salvador Allende'yi deviren darbeden nice sağıi partiler orduya açıktan açığa yeşil ışık yakmi'lardı. Latin Amerika politikası hakkında Arjantinli Amiral Zaratıegui'nin Newsweek muhabirine yaptığı açıklama Üzerinde ise herkesin ciddi biçimde düşünmesi gerekiyor. Şöyle dıyor Amiral Zaratiegui: "Bir askeri darbenin oluştunılmasında en önemli unsurlardan biri, daha önce yapılmt. olmasıdır. Askeri darbenin yapılması her scfer daha kolay olur." D