Katalog

AYRAÇ KİTABI KORUYAN BİR NESNEDİR En eski kitap ayracı kimin? Kitap ayraçlarının Türkiye’de basılıp kullanıma girmesi 1950’lerden itibaren olmuştur dememizde bir sakınca yok (şimdilik). Ayraç, kitabı “ya kebikeç” gibi koruyan bir nesnedir. K alınan sayfayı belirlemek amacıyla kitapların arasına konulan ince, uzun karton parçası, bellik” diye tanımlıyor Türk Dil Kurumu sözlüğünde kitap ayracını. Kitabın sayfa kenarını ve köşelerini kıvırmadan veya herhangi bir belirleyici konulmadan kalınan yeri gösteren bir araç kitap ayracı. İngilizce’deki karşılığı “Book Mark”. Avrupa’da en az yüzyıl önce kullanılan ki elimde 1906’dan kalma bir Book Mark mevcut bu nesnenin şimdiye kadar Türkiye’deki geçmişi hakkında derli toplu bir bilgi, üzgünüm ki yok. Son elli senede ortaya çıkan ve son yıllarda pek çok yayınevinin bastığı kitapların için koymayı âdet haline getirdiği bir olgu bu. Fuarlarda gençlerin, çocukların dolaşıp “Ayraç var mı abi?” diye sorduğu, İnternet dünyasında meraklıların “benim de ayraç koleksiyonum var” diye yazdığı bir nesne kitap ayracı. 1978’den beri sahaflıkla yaşamını sürdüren bir kişi olarak mesleğin sağladığı kolaylıkların bir kaleminden yararlanıp “Kitap Ayracı” toplamaya giriştim. Kimi zaman aldığım kitapların içinden çıkan, kimi zaman yukarıda belirtiğim geçler gibi yayıncı yayıncı dolaşarak ciddi bir birikim oluşturdum. Bununla yetinmeyip yurt dışından satın alma yoluyla eski “Book Mark”lar topladım. Topladıklarım arasında yerli kitap ayraçları içinde en eskileri saptayıp kitap ayraçlarının yaygınlık kazandığı tarihi çıkarmaya çalıştım. Benim saptadığım ilk ayraçlar 1950’lerden sonra üretilen ayraçlardır. Hatta bence ilklerden biri ham yabancı kökenlidir, hem de politiktir. 1952’de Türkiye’nin NATO’ya katılması nedeniyle üretilmiştir. Tasarım olarak da kedinden sonra gelenlerin içinde benzeri yoktur. Yarısı katlanmış bir kapak gibi dizayn edilmiştir. Modern kıyafetli bir askeri ikiye bölen bu tasrımda kapağı veya küçük sayfayı çevirdiğinizde, ayracın yarısında NATO üyesi devletlerin bayrakları, öbür yarısında da sadece Türkiye bayrağı bulunur. Ayracın alt kısmında da “NATO Türkiye sayesinde daha kuvvetlidir” yazar. Yine bu yıllarda Doğan Kardeş Yayınları tarafından bastırılan kitap ayraçları vardır. Şimdilik üç tane görebildiğim bu ayraçlardan ikisi, Orhan Veli’nin manzum olarak çevirdiği “La Fontaine Masalları” ve “Nasrettin Hoca 70 Manzum Hikâye” isimli yapıtlar hakkında. Bu yapıtlarla ilgili Mithat Cemal, Halide Edip, Vala Nurettin, Refik Halit’in kısa görüşlerinin yer aldığı âdeta tanıtım belgeleridir. Bu yıllara ait olduğunu sandığım ama biraz daha eskiymiş izlenimi uyandıran Beyoğlu’nun eski kitapçılarından “Librairie Hachette” Haşet Kitabevi’nin iki tip kitap ayracı da elimizdedir. Birinde, İstanbul ve Ankara’da merkezlerinin bulunduğunu gösteren işaret bulunur diğerinde ise “Pal Traş Bıçakları”nın reklamı vardır. Türkiye’ye tıbbi kitaplar ithal ederken aynı zamanda daha çok çeviri tıbbi kitaplat yayımlayan Ma zlum Kitabevi’nin (Kuyumcu Levon Mazlumyan’ın oğlunun kurduğu kitabevi) 19481949 arasında bastığı kitapların tantımını da içeren kitap ayraçları yine 1950’lerin malzemelerinden. Ankara’nın 1950’lerden sonra yabancı dil kitaplar konusunda en şöhretli kitapçısı olan Tarhan Kitabevi’nin bastırdığı ayraçların üzeri, Türkçe ve İngilizce olmak üzere iki dillidir. Yine üzerinde İngilizce olarak “Book Mark” yazan tek yerli kitap ayracımız budur. 1970’lerin ayraçlarına da pek sık rast gelinmez. Bunlardan benim görebildiklerimden Hüsamettin Bozok’un ünlü dergisi “Yeditepe”nin bir yüzünde derginin logo halini almış klişesi, arka yüzünde ise “Parasız kataloğumuzu ve örnek sayımızı isteyiniz. Yeditepe Dergisi ve Yayınlarını Okuyunuz Posta Kutusu 77, İstanbul” yazısı okunur. Diğer bir yayıncının boyu hayli uzun ve renkli olarak basılmış bir kitap ayracı da göze çarpar. Bu, Baskan Yayınları’nın 1970’lerden başlayarak yayımladığı “İdeal Kitaplık Serisi” kitaplarının isim listesinin sunulduğu ayraçtır. 23,5 santimlik bir uzunluğa sahip olan bu ayracın her iki yüzünde de bir yelkenli fotoğrafı bulunur. 1974’e ait bir ayraç ise gazetemiz Cumhuriyet’in ellinci yılı dolayısıyla üretilmiştir. Üzerinde “Cumhuriyet 50 yaşında, 19241974. Görevimiz kamuoyuna ışık tutmaktır.” Yazılı bu ayraç deriden üretilmiştir. Siyah renkli bir deriden üretilen ayracı bir ucu ince ince kesilerek püskül şekli verilmiştir. Elimden geçen yüzlerce kitap ayracının içinde tahmini tarihlerini saptamaya çalıştığım en eski kitap ayraçları bunlardır. Kitap ayraçlarının Türkiye’de basılıp kullanıma girmesi 1950’lerden itibaren olmuştur dememizde bir sakınca yok (şimdilik). Bilmediğimiz, haberimizin olmadığı veya kitap ayracı biriktirenler içinde tarihlendirilen ve eskiliği saptananlar varsa dergimizle paylaşmaları halinde onları da sahibinin adıyla yayınlayacağımızı duyuralım. Ayraç, kitabı “ya kebikeç” gibi koruyan bir nesnedir. n 30 13 Ekim 2016 KItap