Katalog

Ali Akyıldız ve Zekeriya Kurşun’dan “Osmanlı Arap Coğrafyası ve Avrupa Emperyalizmi” ‘18. yüzyıl, dinamik farkların yüzyılıydı’ Ali Akyıldız ve Zekeriya Kurşun’un birlikte kaleme aldığı “Osmanlı Arap Coğrafyası ve Avrupa Emperyalizmi” adlı çalışmada, Birinci Dünya Savaşı öncesi ve sırasında Osmanlı’nın hazırlattığı raporlardan yola çıkılarak bu geniş coğrafyaya ilişkin genel beklentileri, yürüttüğü siyaset ve diplomasi değerlendiriliyor. Osmanlı’nın egemenlik haklarını nasıl yorumladığı ve yönettiği ortaya konuyor. Ali Akyıldız’la “Osmanlı Arap Coğrafyası ve Avrupa Emperyalizmi” kitabını konuştuk. r Gamze AKDEMİR ayın Zekeriya Kurşun ile hazırladığınız incelemeye konu olan raporlar kimler tarafından hazırlanmış? Hariciye Nezareti İstişare Odası’nın denetiminde henüz Birinci Dünya Savaşı devam ederken 19161919 yılları arasında hazırlatılan bu raporlar, büyük devletlerle ve özellikle de İngiltere’yle Osmanlı Arap coğrafyasında yaşanan sorunlarda Osmanlı bakış açısını ortaya koymak ve Osmanlı hariciyesiyle yurtdışındaki temsilcilerinin buna göre hareket etmelerini sağlamak amacıyla sınırlı sayıda basılmış, hizmete özel diplomasi metinleridir. Filistin MeselesiSiyonizm Davası başlıklı raporun dışındakileri hazırlayanlar bellidir. En hacimlisi olan Mısır Meselesi’ni Ragıp Raif ile Rauf Ahmed; Muhammara Meselesi’ni Tahran Sefiri Mehmed Sadreddin Bey ve diğerlerini ise Osmanlı sefirlerinden Rumbeyoğlu Fahreddin ile Roma Büyükelçisi Mehmed Nabi yazmıştır. Raporları hazırlayanların ortak özellikleri çok iyi dil bilmeleri, kariyerlerini hariciye ve diplomaside yapmaları ve dünya siyasetini yakından takip etmeleridir. “DİPLOMATLAR REFORMİSTTİ!” Kitabın dağarındaki “meseleler”de Osmanlı’nın yürüttüğü siyaseti, diplomasiyi nasıl değerlendiriyorsunuz? Egemenlik haklarını nasıl yorumluyor ve yönetiyorlar? Raporları hazırlayan Osmanlı diplomatları çok iyi yetişmiş; sorunları kavramış ve devletin uluslararası hukuk ve konjonktür çerçevesinde güçlü veya güçsüz olduğu alanları görmüş parlak diplomatlar. Zihinlerinde savaş sonrasında o coğrafyayı terk etmek gibi bir ihtimalin olmadığı ve savaştan sonra toplanacak uluslararası kongrelerde Osmanlı Devleti’nin devletler hukuku çerçevesinde savunacağı tez ve argümanları yetkinlikle belirlemiş oldukları, raporlar okunduğunda açıkça görülür. Osmanlı devlet adamları, bir yandan bölge üzerindeki egemenlik haklarını korumak için her türlü veri ve imkânı değerlendirirlerken bir yandan da devleti güçlendirmek için bir dizi reformu S A Y F A 1 8 n 1 9 olarak kullanmak üzerine kurulu denge diplomasisi devletin ömrünün uzamasında önemli bir rol oynar. Osmanlı bunu yaparken İngiltere, Fransa ve hatta Rusya ile ittifak yapmanın yanında, zaman zaman askerî harekât seçeneğini kullanmaktan da geri durmaz. “MISIR, İÇ SORUNKEN ULUSLARARASI PROBLEME DÖNÜŞTÜ” Mısır’da alternatif hanedan kuruluşuna engel olamayan Osmanlı Devleti on yıllar içinde bu durumla nasıl başa çıkmaya çalışır? Hanedanın kuruluşunu engelleyememesinin nedeni Mısır’daki oluşum değildi, sadece; bunun yanında Mısır’ın işgaliyle mevcut dengelerin tamamen sarsılmasını ve bölgede etkin olmak isteyen İngiltere ve Fransa’nın faaliyetlerini de hesaba katmak gerekir. Yani, bu bir iç sorun olmaktan çıkarak uluslararası bir probleme dönüşür. Ve emperyalizmin at koşturduğu bölgede inisiyatif yavaş yavaş Osmanlı Devleti’nin elinden çıkar. 1881’de Fransızların Tunus’u, 1882’de İngilizlerin Mısır’ı işgallerinin pastadan pay kapmak için sıraya giren İtalya’yı da cesaretlendirmesi, Osmanlı politikalarını nasıl etkiledi? Kendisine yakın olan Trablusgarp ve Bingazi’yle ilgili politikalar geliştirmenin yanında bölgede nüfuzunu arttırıcı bazı iktisadî yatırımlar da yapmasını getirdi. Bölgede elinde kalan Trablusgarp ve Bingazi stratejik bir mahiyet kazanmasına rağmen Osmanlı Devleti, 1911’de İtalya’nın buraya yerleşmesine engel olamaz. İlgili raporu hazırlayan Osmanlı diplomatları, İtalya’nın Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlıya karşı savaşa girdiği ve Osmanlının Trablusgarp işgalini hukuken tanımadığı için savaşla birlikte ortaya çıkan yeni durumda artık 1911’den önceki statünün geçerli olduğu kanaatindeydiler. “IRAK; İNGİLİZ, FRANSIZ VE ALMAN AJANLARIN SAHNESİYDİ” Son olarak Irak coğrafyası nasıl bir özellik ve karmaşa arz eder? Türk, Arap, Kürt, Sünni, Şii, Keldani, Süryani, Musevi, Sabii, Yezidi, Katolik ve diğer bazı irili ufaklı etnik ve dini grupların yaşadığı Irak coğrafyası, bu yapısıyla dış tehditlere gayet müsait olup 19. yüzyılda İngiliz, Fransız, Alman misyoner ve ajanlarının faaliyetlerine sahne olur. Petrole sahip olması bölgeyi çatışma alanı haline getirir. Bu sırada Almanya’nın BerlinBağdat Demiryolu imtiyazını alarak bölgeye ve Basra Körfezi’ne doğru sarkması, İngiltere, Fransa ve Rusya’nın muhalefetiyle karşılaşır; emperyalistlerin enerji kaynaklarına sahip olma mücadelesinin önemli bir parçası olan Bağdat Demiryolu projesi, Birinci Dünya Savaşı’nın en büyük gerekçesini oluşturur. n [email protected] Osmanlı Arap Coğrafyası ve Avrupa Emperyalizmi/ Hazırlayanlar: Ali Akyıldız, Zekeriya Kurşun/ Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları/ 594 s. K İ T A P S A Y I 1 3 0 9 S kadar hilâfetin en mühim araçlarından birisi olan Hac yollarının güvenliğinin sağlanması bakımından da stratejik öneme sahipti; ayrıca Mısır vergisi, hazinenin en sağlam gelirlerinin başında gelirdi. Öte yandan özellikle Suriye ile Kudüs civarında etkinlik kazanmak isteyen Fransa ile bu dönemde tüm doğu politikasını Hindistan’ın güvenliği üzerine kuran İngiltere bakımından da çok hayatî bir önemi haizdi. Napoléon’un müdahalesi sonucunda emperyal dikkatleri üzerine çeken Mısır, büyük güçlerin üstünlük mücadelesi verdikleri bir arenaya dönüştü; ipin ucunu elinden kaçıran Osmanlı Devleti ise uluslararası rekabetin bir nesnesi haline geldi. “DENGE DİPLOMASİSİ DEVLETİN ÖMRÜNÜ UZATTI!” Osmanlı diplomasiyi asıl Ali Akyıldız (üstte) ve Zekeriya Kurşun’un kitabına temel ne zaman keşfetti? olan raporları hazırlayanların ortak özellikleri çok iyi dil 18. yüzyılda, özellikle bilmeleri, dünya siyasetini yakından takip etmeleridir. de 176874 OsmanlıRus pratiğe geçirmeye gayret ederler. Savaşı’ndan sonra yaşanan gelişmelerin yarattığı ortamda diplo“OSMANLI, EMPERYALİSTLERİ masinin ve büyük devletlerin kendi SEYRETMEK DURUMUNDA aralarındaki güç dengelerinin Osmanlı KALDI” Devleti’nin varoluşundaki rolü açık bir Osmanlı hariciyesi bir Siyonizm biçimde anlaşıldığı için III. Selim döMeselesi’ni nasıl algıladı? neminde önemli devletlerin başkentle Siyonizm Meselesi’nde olduğu gibi rinde 1793’ten itibaren daimi elçilikler diğer sorunların tespitinde de genel olaaçıldı. Bu dönem aynı zamanda büyük rak başarılı oldukları söylenebilir. Andevletlerle Osmanlı Devleti arasındaki cak uluslararası meselelerde bu yetmez; güç ve dinamik farklarının iyice belirortaya çıkan tehlikelere karşı devletin meye başladığı bir dönem olması açısıncaydırıcı bir güç olması da gerekir. 19. dan da önemli. yüzyılda bu caydırıcı konumunu büyük Osmanlı devlet adamları, ölçüde kaybetmiş olan Osmanlı, sahip Napolyon’un 1798’de Mısır’ı işgalinden olduğu geniş coğrafya üzerindeki emdevletin sonuna kadar diplomatik adımperyalist devletlerin nüfuz ve paylaşım larını atarken hep uluslararası dengeleri mücadelesini seyretmek durumunda hesaplamak zorunda kalır. Nitekim kaldı. Mısır’ın işgali sorunu da İngiltere’nin İngiltere ve Fransa ile gelgitli, taraf yardımlarıyla çözülebilir. İngiltere, değiştirmeli bir ilişkiyi doğuran Mısır, doğal olarak Osmanlı çıkarlarını koruOsmanlının siciline nasıl yazıldı? mak için değil, bu önemli coğrafyada Mısır, Osmanlı Devleti’nin Aküstünlüğü rakibine kaptırmamak adına deniz, özellikle de Doğu Akdeniz Osmanlı Devleti’nin yanında yer alır. ile Kızıldeniz hakimiyeti; yani güney Dolayısıyla büyük devletlerin bölgesınırlarının emniyeti açısından olduğu deki çıkarlarını birbirlerine karşı koz M A R T 2 0 1 5 C U M H U R İ Y E T