Katalog

yışına dikkat çekmektedir. Kentin doğal ve tarihsel güzelliklerini ön plana çıkaran; birçok ırkın, dinin ve dılin bir araya geldiği kozmopolit yapısını vurgulayan söz konusu resimlerde ideolojik olarak yorıımlanabilecek tek yönün, Batılının tstanbul'u ısrarla geçmişten kalma, adeta zamansız, modernleşmenin izlerini yansıtmayan bir Doğu kenti olarak eösterme eğilimi olduğuna dikkat çekerken4', yazarlar, aslında Batı'nın Doğu'yu "ötekı" imgcsi çerçevesine yerleştirme edimine dikkat çekmektedir. Oryantalist ressamlann Istanbul temalarını sınıflandıran yazarlar, bu temaların seyahatnamelerde en çok anlatılan törenler, harem, hamam, esır pazan, dervişler, Istanbul görünümleri, kahvehane ve mesire yerlerine ilişkin olduğunu belirtmektedır/' Gezginlerin seyahatnamelerınde aynntılı biçimde anlattıkları tören sahneleri salt Doğu'da değil, özellikle erken on sekizinci yüzyılda Avrupa'da da yeğlenmektedir. Germaner ve Inankur'un vurguladığı gibi, görkem ve dekorun hükümdarların yaşantısında büyük önem taşıdığı bu yıllarda yöneticiler, kendilerinin başrolde olduğu torenleri kalıcı kılabilmek amacıyla bu sahneleri talcp etmektedirler.4" Osmanlı kadınının ve onun harem yaşantısının da Batılıların en çok ilgi duydukları ama o kadar da az tanıdıkları bir kurum olduğunun belirtildiği çalışmada, bundaki en önemli etmenin haremin dış dünyaya kapalı, yasak bir kent oluşıı ve bu konudaki yerli ve yabancı kaynakların yetersizliği vurgulanarak Oryantalist resimde harem sahneleri irdeleniyor. Batılılar için Doğu'nun bir mikrokozmozu olan harem, egzotizm düşüncesinin ve aykmlığın en güçlü simgesidir.1" Sözcük anlamı "yasakîanmış mukaddes olan şey" olan harem, içerdiği erotizm niteliğiyle Batı dünyasına çok çekici gelmektedir ve Batılı ressam için söz konusu harem sahneleri, alıcıların bastırılmış özlemlerini tatmin eden bir araçtır. Bu tür konuları Hristiyan Batı dekoru içinde ele alamayan sanatçılar için de Doğu, ideal bir ortam sağlamaktadır.1" Böylefikle sanatçı hem izleyicinin bu tür özlemlerine yanıt vermekte, hem de bunların Hıristiyan olmayan, ahlakî değerleri farklı bir topluma özgü olduğunu vurgulayarak kendisini her türlü vicdanî sorumluluktan kurtarmaktadır.11 Oryantalist resmin gözde temalarından hamam da aynı çerçevede değerlendirilebilir. Osmanlı yaşantısında önemli yeri olan hamamın doğrudan Islamiyet'le ilgisi kurulabilir. Islamiyet, yürek temizliği denli beden temizliğini de önemsemekte; durgun suyu değil, akarsuyu temiz saymaktadır.1' Çarşı ve kahvehane dışında ner kesimden halkın bir araya geldiği mekânlar olan hamamların çoğu gündüz kadınlara ayrılırken, kadınlar ve erkekler için ayrı bölümleri olan "çifte hamam"lar da bulunmaktadır." Erkeklerin de yaşamında önemli yeri olmasına karşın, Oryantalist resimde erkekler hamamına ilişkin fazla resim bulunmadığının belirtildiği sayfalarda, harem sahneJerinde olduğunun aksine, kadın hamamlarının yabancı kadın gezginler tarafından aynntılı bir biçimde betimlendiğini ve Sofya'daki bir kadınlar hamamını anlatan Lady Montagu'nün kadınların çıplaklık ve güzelliği üzerinde fazlaca durduğu gerekçesiyle Lady MontaSAYFA 14 gu'den yüz on sekiz yıl sonra Istanbul'a gelen Miss Pardoe tarafından eleştirildiğini okuyoruz.M Çalısmanın Oryantalist temalara ilişkin bölümleri birer biçim araştırması olmaktan çok, biçimi belirleyen bütünsel bir arkaplan irdelemesi olarak değerlendirilebilir. Örneğin Oryantalist resimde cami ve ibadet sahnelerinin azlığı olgusu Hıristiyanların bu mekânlara girmesinin ve buralarda çalışmalarının önkoşulunun padişah fermanı alma zorunluluğuna (ve güçlüğüne) bağlanarak" varolan cami içi resimlerin (örneğin Avusturyalı ressam Rudolf Ernst'in resmi) kaynağının fotografi olduğu bilgisi verilmekte; Mevlevî ve Rıfaî tekkelerine girmenin aynı derecede zor olmadığı ve var olan dinsel temalı Oryantalist resimlerin genellikle tekke ayinleriyle sınırlı oluşuna açıklık kazandırılmaktadır."' On dokuzuncu yüzydın çığır açan bııluşu fotografi, Batılılaşma nareketleri çerçevesinde Osmanlı Imparatorluğu'nda da modernleşmenin tiir gereği olarak kabul görüp desteklenir. Imge konusunda resimden daha doyurucu sonuçlar veren bu teknik, Saray tarafından desteklenerek saray ressamının yanında saray fotoğrafçısı da yerini alır.' 1850'li yıllarda Pera'da açılmaya başlayan fotoğraf stüdyolarının hiyerarşinin en ustünde yer alan kişilerin ve diplomatik görevlilerin portrelerini belgelemek ve kentle ilgili görsel malzeme arşivi oluşturmak gibi çeşitli islevleri vardır. Bunun dışında, Öryantaliht sanatçıların model kullanmaksızın fotoğraftan da çalıştıkları bilinmektedir.'" JeanLeon Gerome ve Osman Hamdi Bey, Abdullah Freres'in sağladığı fotoğraflardan çalışan ikı Oryantalist sanatçıdır." Diğer yandan, kenti ziyaret eden Avrupalı gezginlerin talebi doğrultusunda, fotoğrafla tespıt edilen Istanbul görüntüleri de kartpostal türünde çoğaîtılarak yaygınlaşmalctadır."" Egzotik konulara duyulan yoğun ilgi ve 1 urquerie modasıyla on sekizinci yüzyılda başlayıp Doğu ile olan çok yönlü iletişimin sonucunda on dokuzuncu yüzyılda yaygınlaşan Oryantalist resim, yir Osmanlı Sarayı ve Fotoğraf minci yüzyıl başlarında resim çevrelerinde gorünmez olıır. Bunda kuşkusuz, en önemli etmenler turizmin gelişimi ve fotografinin yaygınlaşarak resim sanatıyla yarışırkonumagelmesidir. Batı artık Doğu gerçeğinı pek çok yönüyle elde etmiştir. Batılılaşma hareketi Doğulu ülkelerdeki pitoresk özelliklerin yitmesine yol açtığı için modernleşme çabaları Batılıların yakınmalarına neden olmuş; Birincı Dıınya Savaşı sonrasında Osmanlı Imparatorluğu'nun yerine kurulan Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucu ilkeleri de Batı'ya dayandığı için Oryantalizm'e zemin hazırlayan ortam ortadan kalkrnıştır.'1 Semra Germaner ve Zeynep Inankur'un çok yönlü çalışmalarl Oryantalistlerin lstanbulu, iki yazarın Oryantalizm üzerine ilk çalışmalan olan Öryantalizm ve Türkiye'nin'': önsözünde belirttiklerigibi, Istanbul'da saray koleksiyonlarında ve özel koleksiyonlarda bulunan çok sayıda Oryantalist resmin ki, yine aynı yapıtın önsözünde belirtildiği gibi, 1985 ve 1986 yıllarında Dolmabahçe Sarayı'nda "Osmanlı Sarayında Yabancı Ressamlar I" ve "Osmanlı Sarayında Yabancı Ressamlar II" sergileri ve 1986'da Raffi Portakal Galerisi tarafından düzenlenen "Oryantalistler" sergisiyle ızleyicıye sunulmuştur'' bilimsel araştırmaya konu olmayışı gibi önemli bir açığı kapatmaktadır. Salt Oryantalist sanatçıların gözünde Istanbul imgesi çözümlemesi olmayıp, on sekizinci yüzyılda Batı gozunde Doğu imgesinin oluşması ve on dokuzuncu yüzyıldan başlayarak bu ımgenin dönüşümünü tüm bir arkaplan çalışması olarak sunan yapıt, Batı'da Oryantalizm üzerine çalışmaların hız kazandığı bir dönemde, eşzamanlı olarak yayımlanarak, insan bilirnleri ve sanat alanlarında çalısan, öğrenim gören ve okuyan çok geniş bir kitleye çok doyurucu bir kaynak oluşturuyor. • 1 Edward Said, Şarkiyatçılık. Çev.:Berna Ülner. Istanbul: Metis Yay., 2001, s. 11. 2 Said, s. 17. 3 Said,s. 19. 4 Said, ss. 1921. 5 Semra Germaner Zeynep Inankur, Oryantalistlerin lstanbulu. îstanbul: Türkiye Iş Bankası Yay, 2002 6 Germaner lnankur, s.9. 7 Germaner lnankur, s. 11. 8 Julian Raby'den zikreden Germaner lnankur, s.13. 9 Germaner lnankur, s.13. 10 Germaner lnankur, ss.1314. 11 Germaner lnankur, ss.1517. 12 Said, s. 69. 13 Germaner lnankur, s.17. 14 Germaner lnankur, s.17. 15 Germaner lnankur, s.17. 16 Germaner lnankur, s.17. 17 Germaner lnankur, s.17. 18 Germaner lnankur, ss.1718. 19 Germaner lnankur, s. 18. 20 Pape'dan zikreden Germaner lnankur, s.18. 21 Germaner lnankur, s.21. 22 Germaner lnankur, ss.2122 23 Germaner lnankur, s.35. 24 Germaner lnankur, s.35. 25 Said, s. 52. 26 Said, s. 52. 27 Said, s. 131. 28 Said, s. 131. 29 Germaner lnankur, ss. 3639. 30 Germaner lnankur, ss. 3940. 31 Germaner lnankur, s. 40. 32 Germaner lnankur, s. 40. 33 Germaner lnankur, s. 40. 34 Germaner lnankur, s. 41. 35 Germaner lnankur, s. 41. 36 Richard G. Tansey Fred S. Kle iner, Art Through the Ages. London: Harcourt Brace Publishers, 1996, ss. 880888. 37 Germaner lnankur, s. 41. 38 Germaner lnankur, s. 41. 39 Germaner lnankur, ss. 4041. 40 Germaner lnankur, ss. 4143. 41 Germaner lnankur, s. 42. 42 Germaner lnankur, s. 63. 43 Germaner lnankur, s. 63. 44 Germaner lnankur, s. 63. 45 Germaner lnankur, s. 126. 46 Germaner lnankur, s. 126. 47 Germaner lnankur, s. 126. 48 Germaner lnankur, s. 127. 49 Germaner lnankur, s. 148. 50 Germaner lnankur, s. 148. 51 Germaner lnankur, s. 148. 52 Germaner lnankur, s. 188. 53 Germaner lnankur, s. 188. 54 Germaner lnankur, s. 189. 55 Lettres sur le Bosphore, au relation d'un voyage a Constantinople pendant les annees 1816, 1817, 1818 et 1819'den zikreden Germaner lnankur, s. 198. 56 Germaner lnankur, s. 198. 57 Germaner lnankur, s. 288. 58 Germaner lnankur, ss. 288296. 59 Germaner lnankur, s. 296. 60 Germaner lnankur, s. 297. 61 Germaner Inankur, s. 40. 62 Semra Germaner Zeynep Inankur, Oryantalizm ve Türkiye. Istanbul: Türk Kültürüne Hizmet Vakfı Yay., 1989. 63 Germaner lnankur, Oryantalizm ve Türkiye, s. 8. (*) Yrd Doç Dr Ayşegül Güçhan Yedıtepe Üniversıtest GüzelSanatlar Vakültesı Oryantalistlerin lstanbulu / Semra Germaner Zeynep tnanku / Türkiye lş BanC. Zanaro, "Plerre Loti Pera'da Bir Ressam Atölyeslnde", 19. yüzyılın sonu, tuval üzerine yaOlıboya, 65x81 cm. oze) kol., Istanbul. kasıYaytnları, 2002, 331 s. CUMHURİYET KİTAP SAYI 632