Katalog

Sözün vaşama dokundugu anın vazarı Edebiyat teorisinin en önemli adlarından biri de Mikhail Bakhtin. Bakhtin'in "Karnavaldan Romana" kitabı üzerine konunun uznıanı Sibel Irzık'tan bir yazı sunuyoruz. SİBEL IRZIK tın'ın yaptığı, ıçeııkle bıçımı bubırıyle ılış kıfendırerek ıkı uı arasında bır orta vol onermıkdeğıldır Bu ıkı kavranı arasındakı aytımı sılıp atmadan, surekll olarak her bı rını dığerı cınsınden, her bırını dığeıının yanıtı olarak ıfade et me çabasuıa gııışır tnıeledığı her alanda, kars,ıtlaıın bubırıne dokundugu, lç ıçe geç tığı, yuz vu/e bıçımlendığı, bırbırıne donu şur gıbı olup yıne dc o/eık kaldığı "maksı mıım temas noktalarını" o alanın ozgul dılın de adlandırıp açımlayarak ılerler Bakhtın'ın duşunccsı Karnavaldan Romana başlıklı derleme ıçın seçılen ya/ılarda mcelenen aLuı edebiyat, ta nımlanan makMrnum temas noktalaıı tur, karnaval ve romandır l debıyatta o/gun ya ratıyla onu munıkun kdan veıılı anlam dun yası, tek bır soz edımıyle butun bıı dıl, şım divle geçmış, tur kavramı lçınde bu bu ıne do kunur Kaı naval, edebıyatıaedebiyat dışının maksımurn temas noktasıdır Romandaysa tur ve karnaval kavramları kesışır Ldebıyat turlerı de edebiyat dışı soz turlerı de kaına valımsı bıı kural tanımazlılda loman ıçınde bırbırleııyle haşır neşır olur, çatışıı Bu ıç ı çe ge(,ı^ ve kuıal tanımazlık /orunlu olaıak tıer bır turun kendı butunluğunu ve kuıalla rını saısaı geleneksel anlamıyla tur kavramı nın ala^aöı edılmesıne neden olur "Romaıı dıöer turleıın (tam da tuı olarak oynadıkları rolun) parodısıdn bıtımlennın vc dıllerının uzlaşımsalhgmı açığa tıkaıır bazı turlerı sı kıştınp dı^arı at.ıı ba/ılaı ını yenıden fotmu lecdcrek.yenıdLiı vuıgulanaıraıak, kcndıne ozgu yapısı IÇIIIL kataı "(2) Butun edebı turler Kjinde rumaııuı Bakh tuı ıun ı,ok ozel bır anlam ta^ımabuıın neden lerı Bakhtın'ın 1934 }"5'te yazdıfiı "Roman da Sovlem' de dıle getınlır Bunların aıasin da belkı de en onemlısı, romanın yalıu/ca bu soylcm olm.ıkla kalmayıp, avnı zamanda sov lemın teınsılı olın ısıdır Yanı roman soy lemluın bııbıılnıyle nasıl kaı>ılastıklaııuı bu bdşkasınııı so/unun nasıl çaj^rıldı^ını na sılyaıııtlandıgmı bu so/ıınbaşka bır soz 1 , 1 11 1 de nasıl lıangı deıeeelerde varolabıldıgını orneklemeklı. kalma/ bı/7at bu olguları ra> nıcdeı, onlaı 1 kendı soyleınının nesnesı kılar Bıumstl o/cllıkİLiı bu lesmetmenın araçja ııdır, bır tur olaıak onu tanımlayan da bu temsılın kcndısıdıı Bunun tek nedenı ro manda ya/aıın va da anlatıcının soylemının yanı sıra kahramanların konuijnıalaıının da yer alması değıldıı Aynı dıuıını /aman 7,1 man ^ıırde de sozkouusu ulabılıı Anıa şiırın htçımsel ohnakları bu duıumılan sovlemın toplumsallıgını dıvalo|ik yonelımleı ını 01 ta ya koyacak bıçımde yararlanmabina elveıibjı değıldu roman taı klı dıl cdımlerı u/eı ıne bır s.oz olabıluken sıır valnızca "doğıudan bır soz olabılır çunKiı ^urın biLimseTolanaklaıı, topluındakı ve dıldckı çok katmanlılığı ıııeı kezkaı, kuvvetleıını bastırmaya yonelık ta rıhsel duıtuleıın ıgemcnlığı altınua olu^mu^ tur !jıır bır tuı olaıak bu durtuluı anım bar", onlaı 111 taııhı tuahndan tanımlann Monolojık bıı soylım olarak Sjinlc vapısı geregı dıvalojık bıı sovkm olan roman aıa sındakıbukaışıtlıgınk ıynafı Bakhtın'ın hc tcrogİDssıaolaıakadlaıulııdı^ıolgunuıuaıılı sel gelı^ımıdır Heteıoglossıa bcllı bır ulu sal dıl i(,ınde vaıolan bıtenılerın \e so7 tur lennın katmanla^ması ve çatı^nı ıya gırmcsı dır Her ne kadar dılın varoldu^u heı durumda heteroglossıa da varsa da, bu o/ellığın tum boyutlanyla ortaya ukması, ıkıncil du/eydekl so7 turlenne, ozcllıkle edebıvata damgası nı vurması, bır tur tarıhsel e\rım geıektır mı^tıı "Romansı Soylemın 'larıh Oıuesın den"(3) adlı ya/ıda Bakhtin bu evrımın baş lıcd asamalarını ozetler Aııtık Yunaıı toplu munıla, heıkes tarafından payla^ılan bıı dıl ve ıdeolojık butunluk, yanı monoglossia soz konusuduı Roma tmparatorlugu ve Orta çağ, tek bıı toplumda farklı doğal dılleıın esas olaıak Latınceyle halk dıllerının bıılık tc vaıoldııgu bır dılın kendını başka bır dl lın go/lerıvle goıdu^u bır polıglossıa ortamı yaratıı Ronesans sonrası modern toplumda ıse doğal ulusal dıl du/eyındc bııtunles,me, turler vt bıçemleı du/eyınde ayrışma, yanı hcteıoglossıa gLiçekleijiı Roman bumodcm doıiLinın uıunıı bıı tuı olduğu i(,ın onun yaıattığı dılsel katmanlaş mayı en yogıın bıçımde kavdetmtnın aıatla uyla donatılmıştır I Icm degı^ık dılsel bı çimleı 111 etebılen toplumsal çe^ıtlılıgın hem de bu biçimlerın karçılavp çatı^abıleceğı bıı kanuısal alanın varlığını kaydeder Bakh tın'ın lomanın karşıtı olarak cordugu tuıleı ıse dalıa oıuekı aşamaları belleklerıne kay detmıs, olan tuı lerdır ()meöın epıkte tek bır dılın ıdeoloıık butunkıöu kendını gosterır Daı anlamda ^ııtsel turler kendılerınınlun den iaıklı bı<,emleıı,oıneğın kahramanların konuşmalannı ancak bırer nesne olarak, kahramamn betımlennıesını tamamlayan bır oğc olaıak yapıtın kendı dılıylc aynı duzle mc taşımaddtı dıle ukın bu çeşıtlJık olarak gostermcdcn ıçtıebılııleı Dıldekı katman laşmavc ayrısnıalaı "yapıtınınşıırselbı^cmı nı yokttmcden bubıc,emıbırdıı/va7iyaçc vinp boylecc ijaırı dt du/ya/ı ya/aı ına donuş tumieden, vapıtın bıçemının bır parçası ola ma/ "(4) Şovle luveıai'jik bıı dıı/c\le^medcn soze dılebılu I leı so/ edınıı, cn basıt gunluk ko nuşma bık u ını Ide dıyalopktır, ınsan varlı ğının VL dılın çok seslı' nıtelığının dı^avu rumuduı So/Lukleı valnızca geçmıs, kullanımlaıla \ı olanaklı kıldıkları, kışkuttıkları geletek kullanınılarla ılışkı ıçınde anlamll olabılır Ikıbıııne başka /amanlarda, başka doncnılerdı kendıleıını kullanmış olan seslertumuyk nulu/tlmı^duııımdadır, sozden ncsneyc doğıudan bır yol yoktur Butun bu o/cllıkkr ıdıbıvatta daha ust bır bllınçlılık du/tvuıe taşınaı ak yoğunlaşır, netleşır 1 vi edebiyat, ya^aındakı ve dıldekı dıyalopye, çoksıslılığe hakkını veretı edebıyattır Roman tam da bunu vapabılmek u/ereoluş mıış bıı cdcbı bıçımıdıı Romanın bu gucu en yetkın ınlatımını Dostoyevskı'nın yapıt laıında bıılıır Bakhtin ın kullandığı temel terimler hem betımleyiLi hem de dıgeılendıııcıdır Dıyalog, çokseslılık, m Jczle^mc bır yandan olgu ların kentlıkrındt kaçnıılmaz olarak bıîlu nan o/ellıkler bır yandan da peşınden koşul ması, geiçeklcjmekrı ıçın çaba gosterılmesı gucken ahlakı toplumsal değerlerdır Ro manııı bu degeılerı en ust du/eyde gerçek leı?tııme gucLi onu loman yapan bıçımiel benzeısı/lıgı konuşan ınsanı ve onun soyle mıııı ıçeıebılınesınoen dılın kendısını sanat sal olarak temsıl etme, dılın bır ımgesını oluş turma anıacına vonelmış olmasından kay naklauır Bunu somutlavacak yakın bır omek olarak Adalct Agaoğlu nun ()lmeye Yatmak adlı lomanına bakılabılıı Bu romanda hem O7el h( m dc kamusal dılleıın çogulkığunun, par çalanışldiınııı bubııleıının altını oymaları nın ımgclestırılnıesı so/ konusuduı Cesıtlı kahıamanların VL aulatııılaıın sahıp olabıl dıklen sovlcmsLİ otoııle bııbırlerıyle ılışkı içindı bıfırluıır Bas kahıaman Aysel'ın ıç konuvııası bıryandannıektLiplar.gunkıkler, pa/ete\t radyolıabLilenndetı paıçalar, gcr çek ya â.i kıımıaıa ya/aılaıın vapıtlarından alınrıl 11 la bır vandan daanlatRinın so/lerıy k kesilıı \e kuşatllıı "Bclgesel" olaıak ad landıı abılecegımı/ ılk gruptakı metınler Ata turk uıı olumi!ndtn sonrakı bırkaç 011 yıl ıçmdı geıçekleşen ıktısadı ve siyası gelıs,me leıı vansıtır Bıı çocuğun gunluğunden bu sayla da olsa 1 advod ın yapılan resnu açıkla maları da alıntılasa bıı metınler resmı mıllı yctçı sovlemın kalıplaııyla vazılmıstır Cîo runme/ anıa ıvı tanımlanmı^ bır ulusal top luluğun butunluğunu yansıtıı, yenı bır ulu sun nayal cdılnıesının dılını konu^urlar Ama bu soylemın bır kurmaca metın ıçınde yer alması ona vadııgatici bır nıtclık Ka zandırır, gerçek olmayan kışı ve olaylarla yar yana getırerck guvenılu lıgını azaltır Gunluk yaşamdan durumlarla ve kendısını çevrelc Mikhail Bakhtin ve 'Karnavaldan Komana' M ikhail Bakhtin 1920'lcrın basjatm da yazdığı " Lstetık Ltkınlıkte Ya /ar ve Kahraınan"(l) başlıklı ınce lemede, ınsanın başkalanna nasıl gorundu ğunu gormek ıçın aynaya bakmasının nc dcn lı boij, hatta sahtekâı cu bıı çaba oiduğundan soz cdcr Hıç kınıseye aynada kendımıze gorunduğumuz gıbı goı unemeyı/ çunku aynadakı ımgc blr Lasjtasına bakmayan, bır naş k ısının bakı^ını ongormek ve yanıtlamak durumundaolmavanbırınsanın ımgesıdır Dı sardan nasıl gorunduğunu anlamaya çalışır ken dışarıyı üişlamış bırınııı goı ııntusu Nc kadar gııkımsese, kaş çatsa ya da dll ııkarsa da, dışarıdan bır bakısla etkıleşım ıçıııde bı çımleneıekhcı turlu ıfadcdenyoksun kalma va mahkum, eksık bır yuz Ovleyse yalııı/ca bas,kalaıına nasil gorunduğunu ueğıl, dupe du/ kendını goremeycn bın Kıs,ının ancak bır başkası yoluyla kcndını bıı butun olaıak oıtaya koyabıldığı, otekı ta ıaiından gorulehıleceğını bılmenın benlığı tatnmladığı, o/nenın anrak o/nelcr araM bıı ılışkı bıçımınde varolabıldığı bu fcnomeno lojık model, Bakhtin'in ımın ve çalkantılıya 7aılık yas,amı boyunıa çeşirlı değışımlcre uğ ramış,bııçokkezfaıklı teı ınılı ıleyenıdcn yo rumlanmıi} Aına yıııe de Bakhtın'ın fclscfeden dılbılıme, edebiyat tarıhı ve eleştırı ku lamlaıından teolojıye, toplum bılımlerınc, psıkanalıze dek uzanan çalıs,malarını gevjek vc çelıskılı de olsd bır butun olarak gormek ıçın çok elverışlı bır ukış noktası oluşturuyor Kendını tanımlamak ıçm go/leıını otekıne çevırmck, yabancl olanı aıuamak ıçın kendı konumıına sıkı sıkıya bağlı kalnıak olarak o/etleyebılcıcğımız bu yaKİasun Bakhtın'ın en eıken ya/ılannda bılc vdlnı/ıa ınsanlaı arasındakı ılışkılcredaırahlakıbıı ılkedeğıl dıı I leı tıulubılıncnınoııkoMikıolaıakor taya koyıılduğ'u ıçın cpısiemolojık bır varsa vınıdır I aıklı kavramlar vc soyutlama dıı zevleıı bılınt nın butun ncsnclcıı mvınlaıın laıklı deneyım veetkınlık alanları aıasuıda da avnı karşıliKİı dışsalllk ve otekıkk JlSjlulerı gc çıı lı olduğu îijin, bu anlayı^ aynı zamanda bır ço/umleme yontemıdır "Lstetık btkınlıkte Yazaı ve Kahra man"da, ınsanın varolu^una ılı^kın en temel soıunların bıryazarla kahranı.uıı aıasındakı ılişkı bağlamında ele aluımı^ olması bıı ıas lantı değıl, tarn da bu yontcmm bır uygula uıasıdır Yaşama ılışkın veevıenselolan.Taık lı bır dıızeye, kurmacanın aykııı alanına taşı nıp onuıı son dereıe kcndıne ozgu yapısal butunluğıı ve ışleyış,ı ıçınde ete kemığe bu lunduıuleıek ırdelenır Ldebıyatı bu yansı ına olaıak ele almaktan, ba7i felseh soıunla rı edebı metınleı aıacılığıyla ırdelemekten, bu melınleıe tenıatık yorumlar gclınnekten laıklıbıı yontemdıı bu Metnın dışındava lolan bu sotu metnın teı ımlenylc, onun ıç ya salaıına tabı kılınaıak yenıden sorulur çun kubuanlayıijagoıe, herdus,unce,hergcrçek, kendısı olmayanla kaışılasma, onun anlam dunyasmda ıfade edılnıe anında kendısını cn doğru ve tam olarak ele veı ıı Bakhtın'ın da ha sonrakl butun yapıtlaıında, bır yazarın o7gunluğunu bağlı olduğu gelenek, zamanı ıııekân, sanata ozgu olanı gundelık yaşam, bı reysel olanı toplumsal ılışkıler cuısınden an layışında, hu llk doneme ozgu ben ve otekı dıyalektığının uzantılarını bulmak muınkun Orneğın "Romanda Soyleın" başlıklı ınıele mesının ılk cumlesındc amaemın boyut "bı çımsel" yaklaşMmlaaynıdereeedesoyut "ıde olojık" yaklaşım arasındakı kopukluğu gı dermek olduğunu belmtıkten sonıa Bakh Temel terimler "Romanda Söylem" yen dığer ddlerle olusturduğu karşıtlık, res mı dıllerde zatetı varolan yapaylığı anırır, da ha goze çarpıcı duruma getınr Gazetclcr den, radyo haberlerınden vapılan alıntılar yal nızca resmı açıklamalarda kullanılan hıl kıp lerı ve dığer kalıplaııyla bıı yapaylığı vurgu lar Bunun doğuı duğu yadırgatma etkısı ro manın okuruyla bu dılın dunyası arasındakı tarıhsel uzaklık yu/unden de artar Bu uzak lık hem okura ^ımdının bılgısıyle geçmışe ba kıp retorık ardında yatan boşluğu daha lyı gormeolanağı tanır, hem de bu retoı ıkle okur arasında dıl farklılığından doğan bıı vaban cıla^maokiijturur Romana katılınışolanbıl gesel metın parçalarının dılı lıalılten antıka bıı havayaburunmuştur, çunku otuzlaıın les mı "yenı" 1 urkçcsıne o/gu sozeuklerın bu vuk bıı kısmı vetmışlerın okuvuııısuna va baiKidıı Butun bıınlaı, belgcscl mıtın parçalaıını da, ıçerdıkleıı lesmı anlatıvı da Baklmıı ın kastettığı anlamda ıkı seslı yapar, ba^kalaı 1 nın so7İerının yenı bır amaçla tckrarlanması nınoıneklerınedonuştuıur Buomektt so/ konusu olan, Bakhtin ın bıçemleştırmc dedı 5ı stratejı, yanı yabancı bır soylemı odunç alıp kendısınınkınden larklı bıt amaca hızmct et mcsını sağlanıaktu Yuıe Bakhtin e gore, pa rodı de ben/er ama daha ııonık bu ıkı seslı lık bıçımıdır Bellı bıı soylem ya da bıçem odunç alınıp tumuyle ııyumsu/, kendısının kının tam tersı bır aınaıa yonelık olarak kul lanıldığmda ortaya çıkaı Olmeye Yatmakta anlati(.ının vaptıgı da bııyuk olçude buduı Bu anlatiıi cionemm gundelık yaşamından ku^bakısı goıuntuleı sunarken, modalar, pıyasada bulunmayan mallar vb hakkındabılgıleı veıırken sonıa kahıamanların ya'jamlarından somut sahne leı u/eı ıne odaklaşırktn belgcsel metın paı çalarının dılını, so/dağaıtığını so/dı/ımıbı çıınleımı ve sovlem kalıplaıını taklıt ıdcı Anlatıcının bu dılı, kahramanların bılınçkı 1 nın ve somut olayların ne kadar yakınına gı lırse o kadar uyumsuz ve parodık bır nıtelık kazanır Kendısını doğuran ılk nıyetın cıddı yetının tam tersı bır etkı yaratarak gulmevc yol açar Kendı yapaylığını vurgulayarak, soz le betımleme ıddıasında olduğu gerçeklık arasuıdakı boşluğu açığa çıkararak, taklıt ct tığı soylemın ınanılırlığını, ıdeolojık geçerk lığını yok edeı Aysel Semıha'dan bu mektubu almadan ıkı hafta once Dıl bakultesı'nde bıı Atatıırk Gunu duzenlenmıştıı Aysel'ın kurvaze ce ket gıyınmış butun ağabeylerı, omıı/laıı ge nış tayyorlcr gıyınmış butun ablaları, takul tenın konferans salonunu hıçkıııklarla dol durmuşlardır Butun ellerde genıs beva/ mendıllergorunmu^tur Sahnedekı kuısuvı konuşmacılardan bırı çıkıp bırı ınmış.tıı Hepsı de, ta yureklerınden Kopaıcasına bıı O'na, bır O'nıın evlatlarına seslennusjeıdıı Kuısuye çıkan son konujjmacı, so/lerını bıtı rırken "Ağla kardeşım, ağla bacım, agla Mustata Kemal'ler doğuran ana, ağla1" dıve haykırdığında, salonda bulunan en yaşlı pı o fesorden en genç oğrenciye kadar hcrkcs sanlu bu çağrıyı beklıyonnuş gıbı buyuk çok buyuk, çokgenı^bıı tek hıçkırık olmus,tuı C5) Romanda başkasının soylcmını çağıım.ı ıçerme, olumUuııa.çaıpıtmabıçımlcnnınçc şıtlılıfiı, bıçemleştınııe ve parodı olanakların dan ıoaret değıldır elbette Kahramamn so zuyleyazarın so/u doğıııdananlatım dolay lı anlatım ozcllıkle deyaıı dol.ıylı anlatımın sağlddığı farklı vuıgulaı taıklı otoııtc dcıc celerı yoluyla çatı^u Guvenılnıt/anlatıcıl ır kaıakterleıınbılınçleııçevresındt oluşandı ğışıkblçcm "bolgckıı" lomanınıçını veıle1} tırılen başka tuıkıden alıntılaı hepbıı sesın ardınaba'jkabu sısveıleşlıımf bıı dılıncks tııel bu u7aklıktango/knmısınısaglavan 1111 gesını oluşturma etkısı varaııılaı Bu omek leıdeso/cuklerc .anlama va da tuıe ılışkın va pılaı, sınırları bıllı ozcl bakı^ açılaımın so mutlanması olarak ortaya çıkaılar vc bunla ruı dıyaloğunda çatışan değerler ^ıkarlaı ,ıı zular dıle gelıı Ama dıvaloğun, latklı scslt rın ya da amaçlaı ın çarpı^masından otc bır ta rıhsel anlamı da vaı dır Bu anlamda dıvalog tek bır soz edımınde bırdcn ta7İa bağlamın çarpışması, bu çarpışma yoluyla toplumsal dıllerın maskelerının dıışurulmcsıdır BakhtuVın 1940'ta doktora tezı olarak ta mamladığl ama çeşıtll maceralardan sonra ancak 1965'te vayımlanabılmış olan Rabela ıs vc Dunyası adlı kıtapta, karnaval tam da boyle bır bağlam carpışmasının adıdır Bakh CUMHURİYET KİTAP SAYI 613 Başkası» söytomi Yazar va kahramam 3AYFA 12