Katalog

Gölgenin rengi ve estetik alımlama NEDRET TANYOLAÇ OZTOKAT Üç ayda bır yayımlanan Sanat Dünyamız dergisinin son sayısı (YKY, No: 77, 2000) Batı ve Doğıı kültürlerinde önemli yer tutan bir izleği, "Gölge"yi ele alan bir dosya sunuyor okura. Resim, fotoğraf, sinema, psikoloji, felsefe, sanat tarihi ve mimarlık bağlamında, kullanımı, tasarlanımı, işlevleri açısından "gölge" olgusunu ele alan yazarlar, konunun ne denli eski, çok boyutlu ve çok anlamlı oluşuna dikkat çekiyor. Birçok sanatseverin belki şimaiye değin üzerinde fazla derinlemesine düşünmediği bir kavram alamnın kapılarını aralıyor "Gölge" dosyası. dığı estetik deneyim, bir başka deyişle estetik alımlama, ışık ve gölge'nin aeğerlerinin tersine işlemesi ;ibi süreçer çekmiştir. Greimas andığımız yapıtındaki denemesinde karanlığı minik parçacıkların sıkışmayla bir araya gelmesi gibi algılanmasına dikkat ceker. Renksiz bir renk olan siyah aslında başka temel renklerin bir arava gelmesiyle oluşturulur. Siyah bir renksizliktir. Kapkaranlık derinlikler aslında tüm renkleri gücül olarak kapsar. Böylece parçacıklar bağımsızdır, bütünden aynlabilir. O zaman, estetik algılayım bütünden çok, sonsuz derecede minik parçacıkların alımlanışıyla ilgilidir. Nesne, öznenin başını işte bu parçacıkların saf algılanmasıyla döndürür, öznenin bilinci fazlalığın dünyasında eriyip giderken estetik alımlamanın sınırına ulaşır. Jacqueş. Fontanille ise çalışmasında Gölgeye C)vgü'yü daha geniş bir çerçevede inceler. Ünlü göstergebilimciye göre Gölgeye Ovgü de Tanizaki şimdiki zamanda Dİr arada var olan iki kültürün nostaljik ve neredeyse arkeolojik bir incelemesine girişerek, bu zaman diliminde Doğulu bir saflığın izlerini bulmak ister. Bunun icin de incelemesinin temelini gölge/ışık, karanhk/aydınlık kar§ıtlığına dayandırır ve Japon gündelik yaşantısında ve kültüründe gölgeye düşkünlüğün etkilerini arastırmak ister. Doğu kültüründe gölge düskünlüğünün gündelik yaçamın çeşitli kesitlerinde (tuvaletler, lakeler, yiyecek, mimarlık, tiyatro) parlaklığın donuklaştırılması, matlaştırılması biçiminde ortaya çıktığını vurgulayan Tanizaki'nin incelemesinde Fontanille temel olarak ş,u varsayımı, ışığa duyarlüığın en düşük göstergesel eşiğinin varlığını doğrulamaya girişir. Bu minimal eşiği geçen özne yeni bir "dünya"da kenaini bulur. Göstergebilimsel inceleme bize gölgeyle zenginleşen bu dünyayı tanımiayacaktır: Duyumsayişların, düşselliğin, gündeliğin yüceltildiği, zamanın neredeyse durduğu bir dunyayı. Doğu kültüründe, gündelikyasamda geniş kullanım alanı olan özellikle siyah lakenin karanlık, doğrudan ısık almayan ve gölgenin egemen olduğu uzamlarda kullanıldığını belırten Tanizaki, kandillerle aydınlatılan zayıf ışığın belli bclirsiz aktığı ortamlarda bu nesnelerin görkeminin, büyüleyiciliğinin daha iyi algılandığını belirtir. Bu gözlemi "en düşük duyumsama eşiğinin ' aşılması açısından değerlendirince, estetik alımlamanın Batı geleneğindeki gibi ışık yoğunluğuyla değil, ışığın parlaklığının reddedilrnesiyle gerçekleştiği ortaya çıkıyor. Yine gündelik yaşama dönersek, yeni, kullanılmamış, cifalanmış, parlatılmış gibi niteliklerin yerine Doğu kültürünün eskitilmiş, kullanılmış, cilası silinmiş, matlaştırümış gibi nitelikleri önemsediğine dikkat çeker Fontanille. Dahası, Japon kültüründen önemli bir örnek de sunar: Kabuki tiyatrosunda ışığın parlaklığının, renklerin canlılığının izleyende esenliksiz etkiler uyandırdığını (kaba sabalık, yoruculuk gibi) oysa Nö tiyatrosunda yarıgölgenin oyuncunun yüzünün ve ellerinin matlığını daha iyi ortaya koyduğunu belirtir. tanille'i temel bir ayrıma götürür: ışığın parlaklığı uzamı vurgular: maddesel nesnelerin yerleştirildiği uzamı; gölge ise nesnelerin maddelerinin içıne sızan zamandır. "Böylece Tanizaki'nin önerdiği ışık niteliği bir süreçtir, evreleri olan, ağır ağır kararma, ışık yoğunluğunun ağır ağır azalması sürecidir" (Semiotique du Visible, s.166). Yasanan uzamlarda ışığı süzen shoji'ler aslında yerel ışığa yeni özellikler kazandırır, onu azalmıs, tükenmiş, hafiflemiş, kırılgan kılar, npkı "içinde son yaşam damlasını taşıyan bir ışık gibi". / "Sanat Dünyamız" dergisinin "Gölge" özel sayısının çağrıştırdıkları "Gölge" konusundaki düşünce ve çözümlemeler, insan ve sanatla ilişkilendirilmesi çabaları çok eskilere dayanmakla birlikte doksanlı yıllarda Greimas kaynaklı Fransız göstergebiliminin nesneden özneye geçerek "duyumsanabilir"in çözümfemesine yönelmesiyle ışık/gölge ikiliğı yepyeni araştırmalara konu oldu. 1960'ların başında dört yıl boyunca Istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Fransız Filolojisi'nde ders verdiği dönemde A.T.Greimas'ın filizlendirdiği göstergebilim, nesnenin çözümlenmesine öncelik tanımıştı. Ancak Türkçede de yayımlanan son yapıtı Kusur Üzerine'de de gördüğümüz gibi (YKY, 1996, çev: Ayşe Kıran) ünlü göstergebilimci, özne temelli bir göstergebilimin yapı taşlarını incelemecilere sundu. Kuşkusuz yeni yönelimde görüngübilim (fenomenoloji) verileri kadar, genç meslektaşı Jacques Fontanille'le giriştiği Sokratöncesi metinlerin okunmasının önemli payı vardı. Greimas'ın 1991'de ölümünden sonra Fransız göstergebiliminin yeni tasarılarını üstlenenJ.Fontanillebaştaolmaküzere 1992,1997,1998 yıllarında Claude Zilberberg gibi yetkin araştırmacıların da katılımıyla yine aynı üniversitenin Fransız Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı seminer kitaplığında bu kez özne kaynaklı bu yeni göstergebilimin bilimsel verileri araştırmacılarla 1>aylaşılma olanağı buldu. Bu yeni bağamda Ikarus'un Düşüşü'nden N6 tiyatrosuna, Proust'tan Valery'ye, Baudelaire'den Eluard'a kadar değişik bütüncelerde ışık/gölge, görünen/görunmeyen, algılananduyumsanan kavramları doğnıltusunda Greimas sonrası yeni yönelişler sunuldu. Duyumsayışı (estnesis) temel alan yeni çalışmalar yazınsal metinden mimarlığa, resimden tiyatroya uzanan geniş bir bütünceyi kapsıyor. Gölge VB göstergebilim öte yandan Fontanille aydınlatmanın bu gölge estetiöinden ayrı bir şey olmadığını da vurgular. Mumlar, gaz lambaları, kâğıt fenerle örtülen ampuller, ev içlerine dışarıdan süzülen doğal ışık bu gölge dünyasının parçasıdır. Burada dikkati çeken ışığın değil, ışığın parlaklığının, yoğunluğunun reddedilmesidir. Parlak ve mat karşıtlığı bu açıdan anlamlıdır. Tanizaki'nin verdiği örnekte Batı ürünü kâğıdın üzerinde ışığın "geri sıçrama"sına tanık olurken, Doğu ürünü kâğıdın ışığı "emdiği"ni algılarız. Fontanille bu iki deneyimi ışığın yayılmasınm temel iki anlam gösterimi olarak değerlendirir. Göstergebilimciye göre ışığın parlak yayılımı (parlaklıkta "geri sıçrama"sı) tek bir kaynaktan çıkan ışığın sapmaya uğrayarak iki ayrı nedefe varması demektir. Mat yayılım ise iki kaynak ve iki hedef gerektirir. Ilk hedef ışığı emer ve ikinci hedefe doğru başka bir ısık yayar, böylece mat hedef ışığı alarak dönüstürür. Işığın yayılımının çözümlenmesi Fon Işığın yayılımı ve gölgenin rieğeri Öte yandan Fontanille'in önerdiği "parlak ışık, uzam; gölge, zamandır" denklemi, "hız" etkeniyle ilişkilendirilmiştir. Parlaklık, hız (ya da hemen o anda olma, anındalık) aracılığıyla uzamda öncelik kazanır, algılama zamanını yansızlaştınr; oysa gölgenin uzamı çözmesi, parçalaması ve zamana öncelik kazandırması yoğun bir yavaşhğın etkisiyle gerçekleşir. Fontanille'in dediği gibi, Eğer hızın sınırı an ise, yavaşlığın sınırı sonsuzluktur". îştebuiki duyumsama eşiğidir birbirinden ayrı iki göstergesel evrenin sınırlarını belirleyen. Parlaklık eğer dayanılırlık eşiğini aşıyorsa, yani göz kamaşması durumunda, hızlanmış tempo en yükseğe çıkarak an'a dönüşür; en düşük algılama eşiği geçildiğinde, yani karanlık durumundaysa, en düşük tempo sonsuzluğa dönüşür. "Işte bu nedenıe yarıgölgede beliren dünya, Tanizaki'ye göre zamanın dışında, durmuş, sonsuz bir dünyadır" (a.g.y., s.169). Işığın yoğunluğu: Uzam ve uman Sanat Dunyamız'da Turhan llgaz'ın dikkatli çevirisiyle verilen, Jun'ichiro Tanizaki'nin "Gölgeye Ovgü" (In'ei raisan, Tokyo, 1933) adlı Japon kültürüne ilişkin denemesi üzerine ilk çalısma 1987 yılında ,yayımlanan A.J.Greimas'ın Kusur Üzerine adlı yapıtında yer aldı. Daha sonra J.Fontanille'in daha kapsamlı ve uzun bir araştırması ilkin 1993 yılında Limoges Üniversitesi dergisiyle, sonra da 1995'te Semiotiaue du Visible (Göriinürün Göstergebılimi, PUF, Paris, 1995) adlı yapıtla okura ulaştı. Genelde Doğu, özel olarak da Japon kültürünü Batı'yla karşılaştırarak inceleyen Tanizaki'nin metnindegöstergebilimcilerin ilgisini gölgenin algılanışı, bu algılama sırasında öznenin yaşaSAYFA 10 Gölgenin estetlğl ve alımlama Denls Roche 28 Mayıs 1980, Roma. Fontanille'in gölgenin algılanışıyla ilgili saptadığı önemli anlamsal olgular arasında "derinlik" (Yazara göre yeşim taşının yansımaları, lakelerin rengi, yokan'ların tadı, nö kostümlerinin görünümü gölge ortamında derinlik kazanır) ve "düşsellik" (en düşük algılamaduyumsama eşiğini aştığımızda süzülmüş düşsel bir ışığın gezindiği bir "düş dünyası" bizi bekler ve bu gercekdışılık izlenimi öznede kuşkuyla oirlikte yeni bir inanış dizgesi oluşturma eğilimi yaratır) yer alır. Ana çizgileriyle sunmaya çalıştığımız bu göstergebilimsel inceleme aslında Doğu ve Batı kültürlerinın bir "okuma sıdır. Tanizaki bunu göstergebilimcilerden önce yapmıştır lcuşkusuz, ancak görünüşe göre kültür göstergebilimi açısından yeniden değerlendirilmesi ve Kavramsallaştırılması için seksenli yılların sonunu beklemek gerekliymiş. Algılayicı özneyle (izleyen) sözceleyen özne arasındaki bu buluşma Fontanille gibi bir bilim adamımn kaleminde yepyeni yansımalar bulmuştur. Tanizaki'nin kendisine dayatılmış, sunulmuş sınırlara uymayı yeğleyen Doğuluyla elindekinden daha iyi koşulların peşinde koşan, belki tüm yaşamını eldeki olanakların sınırım aşmaya adayan Batılının farkını estetik anlam boyutunda incelediği; gündeliği kabul eden ve yücelten Doğulu estetiğiyle, gündeliği geri planda tutma hatta yadsıma eğilimi gösteren Batı estetiğini karşılaştırdığı bu okuma, algılama süreçleri, duyumsayış ve duygulanım düzeyıerinde göstergebilimin yeni verileriyle zenginleşiyor ve gündelik yaşamda gölgeyi "yaşam biçimleri"nin estetiği açısından yeniden değerlendiriyor. • K İ T A P SAYI 5 6 5 Gölge: Derlnllk ve düşselllk C U M H U R İ Y E T