Katalog

Onemli bir bölgesel müzik folklopu araştırması Halk türkülerimizin toplu olarak değerlcndirilmesinin yolu, yöre musikilerinin tek tek ele alınıp kataloglanmasından geçmekte. Trabzon yöresine ait türkü varlığını mevcut arşivlerden tarayarak özenli bir dökümünü çıkanp hem inceleyen ve hem de araştırmacılara yeni çalışmalarda kolaylık sağlayan, teşvik eden Şüleyman Şenel'in elimizdeki çalışmasını, halk musikisi araştırmalarımızda bir dönüm noktası sayabiliriz. Doç. Dr. ALİ OSMAN ÖZTÜRK "Türkü" kavramını duyunca, içimizde bir şcylerin kıpırdaması çok doğaldır bizim için. Çünkü adıyla müsemma "türkî"dir, bizi anlatır; onda kendimizi bulur, ya da o alır bizi, götürür bir yerlere. Milli edcbiyatın oluşması aşamasında birçok şair, "türkü" formunu örnek almış; bu etkilenme günümüze dek sürmüştür. Sabahattin Eyuboğlu bu bağlamda o denii ileri gidcr ki, "Nerede bir köy türküsü duysam, şairliğimden utanırım" der, bir şiirinde. Avrupalı araştırmacıların başlaması ve özendirmesiylc, türkülerimizin derlenmesi için, şimdiye dck bir hayli çaba harcamışızdır. Gezilerdüzcnlcdik. 1926'dan itibarcn Istanbul Konservatuvarı (Darü'1elhan); 1936'dan itibaren Ankara Konservatuvarı Anadolu'ya çıkıp binlerce kayıt yapmıştır. 1932'de kuruıan Halkevleri, dergi ve yayımlarıyla, 1949'da kurulan "Türk Folklor Araştırmalan" dergisi türkü derlemelerine de yer vererek ve nihayet 1966'da kurulan "Milli Folklor Araştırma Dairesi" (bugün: Halk Kültürlerini Araştırma ve Geliştirme Genel Müdürlüğü), TRT özel kişi ve kurumlar aracılığıyla bu alanda epey aşama kaydettik, kaydediyoruz. Sonuç itibarıvla derledik türkülerimizi, sonra desteledık, kaldırdık raflara. Macar ve Alman vs. halkbilimciler, bizim türkülerimizi kendi dillerine çevirdiler araştırdılar, arşivlediler, biz ise Türkçemize aktaramadık. Demek istediğim fayıkıyla bilimsel bir şekilde incelemedik. Almanlar kendi türkülerinden her birini ya da hcr bir cephesini doktora konusu yaptılar. Biz bir bildiriden, bir makaleden öteye geçemedik. Türkü kayıtlarımız bir türıü toparlanıp yetkili elden insanımıza, araştırıcımıza sunulmadı. lgnaz Kunos'un ilk derlemelerinin yayımından beri yüz yılı aşkın bir zaman geçti vc biz hâlâ türkülerimizi, folklor araştırmalarının amentüsüne uygun bir şekilde ele alıp bilim dünyasının kullanımına veren bir ya)it ortaya koyamadık. Maalesef hâlâ biim kurallarının katledildiği, türkülerin kişiliklerinin silindiği koleksiyonlarla boğuşmak zorundayız. Ve o kadar derlenmişkayıtlımalzemevaıken. Böylebirortamda şimdi üzerindc duracağımız çalışma, bizleri yeniclen umutlandıracak yetkinliktc. Şüleyman Şenel'den "Trabzon Bölgesi Halk Musikisine Girif 112124), "Yabancı araştırmacıların saha araştırmalan" (s. 125128). Söz konusu kurumların saha araştırmalan hakkında önce bilgi verildikten sonra, bunların arşivlcrinde saklana Trabzon yöresinden derlenmiş tüm malzemelerin tek tek dökümü yapılıyor; her biriylc ilgili bilgi ve anket fişleri ortaya konuluyor. Oriiinallerine sadık kalınarak verilen "anket fişleri" ilc sahada derlencn ezgilerin "bilgi fişleri"nin çoğu ilk kez yayımlanmış olmaktadır (DKZ. s. 1386). Böylece yıllardan beri toplanan malzemenin, yalnızca kendisi dcfiil aynı zamanda arka planı, kaynak kişisi vs. de araştırma konusu olmaktadır. Şenel'in belirttiği gibi halk musikimiz çcrçevesinde "... ele alınmamış ve ayrı uzmanlık isteven öyle konular vardı(r) ki bu konuların her biri için bir kitap yazılabilir..." (s. XV). Işte dcrleyicilere malzcme veren kaynak kişilerin araştırılması da bunlardan biridir. Alman Halk Türküsü Arşivi'nde bulunduöumuz yıllardan, Alman türkülcrinin kaynak kişilerini konu alan bir doktora tezi yazıldığını biliyoruz. Dolayısıyla Şenel'in çalışması yalnızca "tüketici' değil, aynı zamanua yeni araştırma konuları ortaya koyması bakımından da "üretici^dir. Kitabın ikinci bölümü, "Trabzon Bölgesi Halk Musikisine Topografik Bir Bakış' anabaşlığını taşıyan bir inceleme. Saha araştırmalarında eldc edilen sonuçlar ışığında, Trabzon'un musiki hayatı burada, Trabzon şehir halk musikisi (s. 133),erkek vekadın meclislerinde musiki, âşık musikisi, şehir muhitine taşınmış tipik köy halk musikisi, civar yörelerden Trabzon'a taşınmış komşu türküler olmak üzere ayrı ayrı ele alınmaktadır. Trabzon'un, kırsal alanlarında çalışılmamış vörelerimizden biri olduğunu belirterek, "Erkek/Kadın/Kız horon havalan", "Sallama", "Atlama", "Sıksara", "Atma türküler / Atışmalar", "Oturak Türküleri", "Taşlamalar", "Destanlar", "Ağıtlar", "Masal Türküleri", "Kına l Iavalan", "Düğün I lavalan", "Gclin Alma / Ağlatma/GötürmcHavalan","KarşılamaTar", "Yol / Yayla Havaları ve Doğramaları", "Uzun Kaydalar", "Kesme Türküler", "Üçlemeler", "Vaybeni" vs. Trabzon köy halk musikisinin belli başlı tür, çeşit ve repertuvar elemanları olarak sıralanabilir. (s. 154) diyen Şenel, "Bunların yanında geleneklere dayalı çoğu türkülerden, çesitli okuyuşçalış biçimlcrinden, dialektlerdcn ve etnik özelliklcrdcn haberdar değiliz" ihtiyat kaydını eklemektcdir. Musikisinin, araştırılması gereken birçok cephesi bulunduöıı ve vurgulanan bu yörenin köy muhiti nalk musikisi hakkında özctle şu tespitler yapılmaktadır: "Köylünün musikisinde, sözlü ifade de çoğu zaman şchirlidcn farklıdır. Kısa ve kesin konuşur. Bazı ağıtlar ve yol havaları dışında hcmen bütün güftelerinde yedi hecehâkimdir. Mani tarzında şiirler söylerlerki buna 'Türkü' denir. Onbir, ondört, onbeş ya da onaltı heccli şiirlere pck rastlanmaz." (s. 155) Trabzon yöresi türkülcrinin cdcbi yapı vc özellikleri örnekler eşliğinde gösteriliyor; dış yapıya göre yapılan tasnifte, (aaxa kafiye uüzcninde) beş ve (yinc ço Topografik inceleme § Süleyman $enel J Şüleyman Şenel, "önsöz"de, kitabın, "özellikle böfge araştırmacılığının önemini vurgulamak amaoyla yazıldı"ğını belirtiyor ve ekliyor: "Biz, bu kitapta aynca Trabzon bölgesi halk musikisi arşiv materyallerini açığa çıkarmayı amaclayan bölg'.halk musikisinin, ülkemiz halk musikisi içindcki yeıini belirlemeye çalışan, tnusiki materyallerini topografik bir bakışla inceleyen ve bu yönü ilc bölge aıastırmacıları için yol gösterici olabilecck bir 'model' sunuyoruz." SAYFA 10 Tralızon yöresi türküleri Şenel, haklı olarak cumhuriyetin ilanıyla başlayan ve halk musikisi araştırmalarının sonucunda resmi ve özel arşivlerdeyığılan kırkbineyakın parçanın, kataloglarının hazırlanmadığından, notaya alınamadığından ve ilimsanat camiasına kazandırılamadığından söz ediyor. Toplanan malzemelerin "çoğu tozlu raflarda kaderineterkedildi,bir kısmı hebaoldu. Yaklaşık çeyrek asırdır da saha araştırmalan duraklama noktasına geldi." (s. XV) Trabzon yöresi türküleri örneğinde, son derece dağınık türkü, halk oyunu vs. derlemelerini, başlangıçtan günümüze, ulaşabilen resmi ve özel arşivlerde bulunan tüm malzcmenin önceıikle bir dökümünü yapmaya girişiyor Şenel bu kitabında; bunu gerçekten örnek alınabilecek bir tarzda gerçekleştiriyor. Bu noktaya tekrar dönmek üzere Şenel'in, araştırmalan esnasında malzemelerini taradığı arşivlcrc (ve dolayısıyla bölüm başhklarına) bir gözatalım: "Darü'lelhan (Istanbul Konservatuvarı) derlemeleri ve arşiv materyalleri" (s.39), "Ankara Dcvlet Konservatuvarı derlemeleri ve arşiv materyalleri" (s. 1086), "Türkiye Radyo Televizyon Kurumu derlemeleri ve arşiv materyalleri" (s. 87106), "HAGEM (Kiiltür Bakanlığı'na bağlı 1 lalk Kültür lerini Araştırma vc Geliştirme Genel Müdürlüğü) derlemeleri ve arşiv materyalleri" (s. 107), "Resmi olmayan şahıs derlemeleri ve şahsi arşiv materyalleri" (s. ğunluk aaxa ve ayrıca abcb veya abab kafiye düzenindc) yedi heceli vezin tespit ediliyor(s. 156 vd.). Yedi hccclilerden ve yöreye özgü " Atma türkü"lcr ayrıntılı bir şckilde kullandıkları kıta biçimlerine göre tasnife tabi tutulmuş, çünkü "Trabzon k(iy halk musikisi içindc, türkü ve özelliklc atma türkülerin önemli bir ycri vardır. Yapı, biçim ve kuruluş yönünden, mani biçim ve tarzına benzcmekle birlikte bazı yönlerden farklı bir kimliktedir. Sadece Trabzon'da değil, Doğu Karadcniz'in hemen her tarafında, geleneğe dayalı olarak halk arasında yaşatılır. Bi kişinin, karşısındaki kişi ve kişilere türkü söylemcsine türkü atma; türkü söyleyene türkücü; türkü atarak yarışmaya atışma; bazen karşılıklı iki kişi, bazen dc gruplar arasında, irticali olarak, zemin ve zamana göre türkü söylemesine atma türkü ya da atışma türkü; hitap ve tclmih şeklindc olup karşılık beklenmeyen türküleredetakma türkü denir." (s. 158 vd.) Trabzon'un Of, Çaykara ve Sürmene ilçelerindc son zamanlara kadar atışmaların yapıldığını belirten yazar, bu türküleri dışyapı itibarıyla 1. ikiliklerden, 2. ikiliklerle Daşlayıp üçliiklerle süren, 3. üçlüklerden, 4. dortlüklerden, 5. dörtlüklerlc başlayıp ikiliklerle süren ve 6. altılıklardan kurulu "atma türküler" olmak üzere gruplandırıyor. Bunlar arasında 4. grup, süreksiz ve sürckli kafiyeli olmak üzere ikiye ayrılmış. Yörenin musikisi içinde önemli bir yeri olan ve yine yedi heceli vezni kullanan ikinci bir tür de "destan". Sanırız 8, 11 vc 15 heccli türkülerin yanında scrbest vezinli olanlar en ilginci. "Trabzon'da derlenen parçalar içinde, özellikle serbest ritmli bazı ağıt ve yol havalarının serbest vezinde olduğu örülür. Bu parçalarda kafiye dizilişleri e düzensiz ve serbesttir. (...) Adeta düz yazıya yaklaşan uzun satır, düzensiz aralıklarla kafiyelendirilmekte, sık sık da aliterasyonlarla ahenk yaratılmaya çalışılmaktadır. Usta sanatkârlar, serbest ritmdeki bu tür parçaları usullü bir parçaya bağlarlar ki buna "düzerlemeyc geçmek" denir. Usullü parçaya da "doğraması" adı verilir." Tespit edilen önemli edebi özelliklerden biri, şehir muhiti dışındaki türkülerde bağlantı (nakarat) kullamlmayışı ve diğeri de, bir dizc icindeki kelimclerin kendi aralarında yer dcğiştirmesi olayıdır (örnek için bkz. s. 171). fnsan yaşamının bütün ayrıntılarının yer aldığı türkülerin, konularına göre tasnifi hususunda yazar bize önce Hamamizade lhsan ilc Ursula ve Kurt Reinhard'ın sınıflamasını veriyor. Bu noktada, 1988 Maçka / Çatak heyelan felakctinin, katma değer vergisinin vcRusya'dangelen Nataşalanndatürkülere konu olduğunu öğreniyoruz (s. 173 vd.). Bu bölümün sonunda Şenel, çalgılar, mclodi, biçim ve metrik yapı üzerinde de özenli bir çalışma gerçekleştirmiş. Hcr ne kadar uzmanlık alanımız dışında ise de verilen nota ve referanslar vc ayrıca metrik yapıyı bclgcleyen şemalar, bu konuda ilgili bilim adamlarını teşvik edecek verilcr sunuyor (bkz. 176196). Üçüncü bölümde verilen Trabzon yöresi nalk musikisi, halk oyunlan ve halk edebiyatı ilc ilgili açıklamalı seçme yayınlar bibliyografyası da yazarın, araştırma sahasında yapılacak çok iş bulunduğu tezine samimiyetlc inandığını ve kiiabının başlığını koyarken de buna dikkat ettiğini göstcriyor. Bilimsel tutumunda her fırsatta görüleceği gibi, burada da yapılacak yeni çalışmalara kolaylık sağlanK İ T A P Seçme Bibliyognafya C U M H U R İ Y E T S A Y I 3 84