Katalog

Şeyhülislamlardan kadın'la ilgili ilginç fetvalar Kadın ve Cinsellik Gökçen Art, elimizdeki eserinde, Osmanlı toplumunda toplumsal yaşantıyı, aile ve bireyler arası ilişkileri düzenleyen Islam Hukuku'nun bir parçası olarak 17. yy "Çatalcalı Ali Efendi Fetvası"nı inceliyor. Tezine dayanak gösterdiği ve incelediği bu fetvanın ışığında, 17. yy'daki 'kadın, erkek, kız ve erkek çocuklar; Müslümanlar ve gayri müslimler açısından doğan, aile, evlilik, cinsellik, mülkiyet' gibi "hak ve hakdışı" sayılan konuları merceğin altına yatırıyor. YILMAZ ARSLAN 1 970'li yıllarda bütün dünyada kendini duyuran yakıcı bir sorun ve bu sorunu gündeminc alan, ona yönelik çözümler üretmeyi hedefleyen bir hareket vardı: Kadın sorunu ve kadın hareketi. AvrupaMerke2 ülkelerde ve bu merkezlerin şehirlerinde tartışılan sorun, 1980 sonrasında azgelişmiş, yarı gelişmiş ikinci dünya ülkelerine ve gelişmemiş üçüncü dünya ülkelerine de taşındı. Bu bağlamda, global ölçekte dünyanın gündemine girmiş bulunan bu sorunıar ve hareketliIik, bizim ülkemizde de kendisini gösterdi... Sorunun önemi, kendisiyle Dİrlikte edebiyat, kültür ve sanat alanlannda da bir hareketlenmeye neden olmustu. Eskisinden daha razla olarak, kadın sorununa ilişkin kitaplar yazılmaya, kültürsanat ürünleri yaratılmaya Daşlanmış ve bilim de aKademiküniversiter anlamda, kadın sorununu, cinselliği, aile yapılarını hukuksal, sosyolojik, tarihsel, kültürel, etik vs. alanlarda incelemeye almıştı Bu çalışmalardan bir tanesi, Kasım 1996 tarihinde yayımlanan ve Gökçen Art'ın Boğaziçi Üniversitesi Tarih Bölümü'nde master tezi olarak sunduğu "Şeyhülislam Fetvalarında Kadın ve Cinselilk" (1) adlı kitaptır. Kitaba ilişkin tanıtıma geçmeden önce, Gökçen Art'ı tanıtmak yerinde olacaktır sanı Çatalcalı AN Efendf Fetvası rım: Gökçen Art, 1967 dofiumlu. îstanbul Üniversitesi Kadın ve Cinsellik ArapFars Filolojisi'ni bitirdi. Masterini Boğaziçi Üniversitesi Tarih Böl ü m ü ' n d e yaptı. 1980 sonrasında başlayan "Kadın Hareketf'nin içinde bulundu. Bu dönemlerdc, Kadın Escrleri Kütüphanesi'nin Osmanlı dönemi kadın dergileri bibliyografyasını hazırlayanların içinde yer aldı. Boğaziçi Üniversitesi Tarin Bölümü'nde 'doktora' öğrenimini sürdürmektedir. Gökçen Art, bu eserinde, Osmanlı toplumunda toplumsal yaşantıyı, aile ve bireyler arası ilişkileri düzenleyen Islam Hukuku'nun bir parçası olarak 17. yy "Çatalcalı Ali Efendi Fetvası"nı inceliyor. Tezine dayanak gösterdiği ve incelediği bu fetvanın ışığında, 17. yy'daki 'kadın, erkek, kız ve erkek çocuklar; Müslümanlar ve gayri müslimler açısından doğan, aile, evlilik, cinsellik, mülkiyet' gibi "hak ve hakdışı" sayılan konuları merceğin altına yatırıyor. Bu çalışmasıyla bir anlamda günümüzdeki sorunlara da ışık tutuvor. Kitaba yazdığı "Sunuş" yazısında, bu durumu şöyle anlatıyor: "Elinizdeki bu çalışma ıle, 17. yy Istanbul'unda kadınların durumunu bir anlamda devlet kayıtlarından, erkeklerin onları devlete aktarışlarından yola çıkarak incelemeyi amaçladım. Kadını, erkeği, çocuğuyla insanları, zihniyetleri ve toplumsal koşullarıyla birlikte, sorunları ve açmazları bağIamında bize aktaran elimizdeki bu zengin malzemeyi tek bir boyutta kadın indirgemenin haksızlık olacağını düşünerelc elimden geldiğince çok yönlü kullanmaya çalıştım. Sonuçta ortaya hem bir sosyaf tarih, hem zihniyet, hem de cinsiyet ve aile çalışması olarak kabul edilebilecek bir inceleme çıktı. (...) Çalişmada Çatalcalı Ali Efendi'nin Şeyhülislamlığı süresince kendisine sorulan soruları ve sorulara verdiği yanıtları içeren 'Fetavayı Ali Efendi' adlı mecmuasından yararlandım. Sosyal tarih çalışmaları açısından çok önemli bir kaynak olan bu mecmua, Çatalcalı Ali'nin bir din otoritesi olması ncdeniyle onu takip eden Şeyhülislamlar ve kadılarca da başvuru kaynağı olarak kullanılmıştır." Gökçen Art, yine Sunuş bölümünde belirttiği gibi, 'yalnızca bir fetva incele mesi olarak kalmasın' diye, kıtabına, Islam Hukuk'nda kadınerkek ilişkileri ve ailenin hükümlerini konu alan bir bölümü de eklemiş durumda. Kitaba araştırma konusu teşkil eden kaynaklara bakıp, genel olarak bilim kitaplarında karşilaşacağınız "dil sorunu'nun bu kitapta karşınıza çıkacağını sanmayın. Çünkü Gökçen Art kitabı elinden geldiğince sadeleştirerek alıntıladığı bölümlerle sunuyor ilgililere ve okurlara. Ayrıca kitabın sonuna bir de sözlük eklemiş. Günümüzde açığa çıkan tarikat vakalarını da gözönüne alınca, güncel bir kitap oluuğu hemen dikkat çekecektir "Şeyhülislam Fetvalarında Kadın ve Cinsellik" kitabının... Genel olarak kitapta 'Şeyhülislamlık kurumu, Fetva müessesesi, îslam Hukuku'nda Evlilik ve Boşanma, Nikahta Velayet, Nikahta Vekalet, Dinen Nikahlanması tmkansız Olan Kadınlar, Nikahta Küfüvlük (denklik), Mehir, Islam Hukukunda Boşanma (Talak)' gibi konular ele almıyor. Bunların ışığında da "Soru ve fetvaların incelcnmesiyle" Islam Hukukunda yer alan aileye, kişilere (kadın, erkek ve çocuklar bağlamında) yaklaşım sergileniyor. miş Gençler ile İlgili Soru ve Fetvalar; Cinsellik ile İlgili Soru vc Fetvalar; Nikahta Denklik ile İlgili Soru ve Fetvalar; lktisadi llişkilere Dair Soru ve Fetvalar; Çeyizle İlgili Soru ve Fetvalar; Ev Içindeki Üretime İlişkin Soru ve Fetvalar; Boşanma ile İlgili Soru ve Fetvalar; Erkeklerin Nikahları Üzerine Şart Koşmaları ile İlgili Soru ve Fetvalar; Nesep ile İlgili Soru ve Fetvalar; CariyeErendi llişkisine Dair Soru ve Fetvalar; Çocuğa Bakma ve Terbiye ile İlgili Soru ve Fetvalar; Zina İle İlgili Soru ve Fetvalar; Zımmiler ile ilgili Soru ve Fetvalar; Livata/Eşcinsel Ilişki ile İlgili Soru ve Fetvalar; Koca Dayağı ue İlgili Soru ve Fetvalar"... Fetvalar ve sorular Öğretici, şaşırtıcı, öfkelendirfcl Kitapla ilgili olarak Saynur Çetiner, Nokta Dergisi'nde (2) şunları yazmıştı kısaca: "Müslüman Osmanlı erkekleri dört 'hür' kadınla evlenebiliyor, güçleri yettiğince cariye satın alıp nikaha gerek duymadan cinselliklerini özgürce yaşıyorlardı. Kadınlar ise, çok az istisna dışında kendi seçmedikleri kocalarıyla bir ömür boyu yaşamaya mahkum ediliyordu. Son derece güç koşullarda boşanma hakkını kullanan kadını, 'veraset ve neseb hakkı' ya da çocuklanna istediği yerde bakamamak gibi sorunlar bekliyordu. Kısacası Osmanlı toplumu kadınları 'kamusal' alanın dışına çıkarmakla kalmıyor, 'özel' alanlardaki eylemlerini de tamamen erkeğe bağımlı kılıyordu." Kim Dergisi'ndeki bir başka yazıda ise (3) Şahide Yazıcıoğlu şu ilginç tespiti yapmıştı: "îlginç bir kitap Kadın ve Cinsellik. Öğretici, şaşırtıcı, öfkelendirici... Çünkü Osmanlı döneminde kadının yaşadıkları, Islam Hukuku'nda kadının yeri ve Şeyhülislamın kadını ilgilendiren konularda verdiği fetvalar gösteriyor ki 'Islam Hukuku, kadını ve erkeği eşit görür' diyenlere inat, kadının durumu tüm çıplaklığıyla bu kitapta." "Soru ve Fetvaların încelenmesi" bölümünde işlenen konu başhkları ise şunlar: " Nitah ile İlgili Soru ve Fetvalar; Gayri Müslimlerin Nikah ve Boşanmalarına Dair Soru ve Fetvalar; Kendi Kendine Evlenen, Velisinden Izin Almayan Çocuklar ve Buluğa Er Bu kitapta, feivaljıd.m elde ettiği soruları ortaya koyan Gökçen Art'ın buna göre en önemli tezi; "Fetvalarda sorulan sorular, kişilerin yaşadıkları sorunlara ilişkin olmasaydı Şeyhülislam fetvalarında bulunmazlardı." Buna açıklık getiren bir başka yön daha var: Şeyhülislama başvuran ve bir anlamda 'günah çıkartan' ilgili kişilcr, fetvalarda kendi adlarıyla değil de, örneğin Zeyd, Hind, Zeynep, Amr, Bekir gibi isimlerle anılıyorlar... "Şeynülislam Fetvalarında Kadın ve Cinsellik" adlı kitaba kaynaklık eden sorular ve cevaplardan örnekler vererek yazımızı tamamlayalım: Muteber zorlama ile olan nikah şer'an geçerli olur mu? Elcevap: Olur! Zeyd'in nikahlısı küçük Hind, dokuz yaşında olup cinsel birleşmeye muktecfir olmakla Zeyd, Hind'i anası ve has nenesi Zeynep'ten almaya kadir olur mu? Elcevap: Olur! Regl nalinde olup gebe olmayan ümmü veledi Hindi Zeyd azad ettikten sonra, Hind, üc aybaşı görmeden başkasıyla evlenebilir mi? Eİcevap: Evlenemez! Yahudi taifcsinin dinlerinde karındaşı kızı ile evlenmek caiz olmakla Yahudi olan Zeyd karındaşı kızı Yahudi Hind ile evlense, Zeyd ve I lind hakimden izin almayacak, Hind, Zeyd'den ayrılır mı? Elcevap: Ayrılmaz! Zeyd zevcesi Hind'in süt kızı ile cinsel ilişkide bulunsa Hind Zeyd'e haram olur mu? Elcevap: Olur! Zevd, zevcesi Hind'in başka kocadan olan oğlu ölmüş Amr'ın zevcesi Zeynep'le evlenip Hind'le bir araya getirmek caiz olur mu? Elcevap: Olur! Zeyd'in azadlı kulu Amr, aslen hür olan Hind'e denk olur mu? Ellcevap: Olmaz! Küçük Zeyd zevcesi Hind'i boşasa boşanma gerjçekleşir mi? Elcevap: Gerçeldeşmez! Zeyd Amr'a livata ettikten sonra, Zeyd'e, Amr'ın kızı Hind'le evlenmek caiz olur mu? Elcevap: Olur! Zeyd Amr'a livata eylese, Amr'ın Zeyd'in kızı ile evlenmesi caiz olur mu? Elcevap: Olur! Zeyd, Amr'ın ineğine tecavüz etse Zeyd'e ta'zir lazım olur mu? Elcevap: Olur! • Kaynaklar: (1) Gökçen Art, "Şeyhülislam Fetvalarında Kadın ve Cinsellik", Çiviyazılan Yayınalık, Kasım 1996 (2) Saynur Çetiner, "Ounanlı'da bir Dönetnın Özel Yanlart ." adlı yazı, 241 Kasım 1996 tarıhlı Nokta Dergısı. (1) Şahide Yazıcıoğlu, "Kadın ve C.tn\elhk" adlı yazı, Ocak 1997 tarihlı Kim Dergısı CUMHURİYET KİTAP SAYI 373 Osmanlı toplumu kadınları 'kamusal alanın dışına çıkarmakla kalmıyor, 'özel' alanlardakl eylemlerini de tamamen erkeğe bağımlı kılıyordu. SAYFA 12