Katalog

r ka'clan Djshıcll Hammctt ba^v.ıpıtlaı ı ın hıı doncmde ya/clıklarını soyleısek s.ınııım konıı ılaha ıvı anlasılır Bu uçıı nıııı dısında kalaıı va/aılaıın da ıkı sa vas aıasında oncmlı \apıtl.ıı ııtettıklerı ııı polısıye tuıc o/gıın katkilaıda bu lundııklatını sovleııulıvı/ Cı K ( hesteıton unayet mmanına mısiık olanı katmıstıı Doıothv Sayeıs tuıc /uppclıgı vc nıı/ahı gciımustır Gı deoıı I'ell, clogaustunu lasyonellestıı meyc çalısnııstır Manılcl ıkı savas aıasında polısıye romanın yaygınlık ka/anmasını ckonomık koşullaıla açıklaı Agatha ( hrıstıe ve ba/ı polısıvc lonıan ya/arlaıının ıına yctlcıınc mckan olaıak seçtıklcıı ycılc ıın lııgılı/ s.ıylıye evleıı va LU salonları olmasi, kuçıık bui|uva/ının savas onte sının vıtık cennctıne duyulan o/lcme bır yanıı olaıak goıuı Ama aynı yıllarda Amerıka'da çok hırklı ckonomık kosullar altında faıklı bır polısıye ya/ılnıaya baslanmış.tır Av rupa'da 19 yu/yılla bırfıkte baslayan suç patlaması, Amcrıka'da 20 yuzyılın ıkıncı on yılında kcndını gosterır Avru pa'dan farklı olaıak, buradakı suç bı reysel olnıayı asip, otgutlu bu o/cllık gosteımektedıt tçkı vc sılah kaçakçılı ğı, tınayetlcr, kumar, fuhus, rusvet aıtık oıgutlu çeteleıın elınde uluslaraıası bıı nıtclık ka/anmıstır Suçun kazandığı bu ycnı nırelık ken dını dedektıf romanlarında gostermek tc gecıkmez Ikı Amcnkalı aydının, 11 L Mcnckcn ve George )can Nat han'ın 1920'lerdc "Smart Sct" (Şık tn sanlaı) adlı deıgılcıını fınansc ıçın çı kardıklaıı Black Mask (Kara Maskel'la bırlıktc farklı bır dedektıf romanı do ğar Roman Noıı (Kaıa Roman) olarak adlandııılan bu tuıun yaratıtılaıının basında Dasluell \ lammett gelır Fran sı/ yazaı Leo Mallet'ın dc bu tuıun on dc gelen yazaılanndan bırı olduğunu da bclırtmelıyı/ Bu turun ortaya çıkısı polısıvc ıomanda koklu bu değışımdıt Polısıye roman roımel yapısından kuı tulmaya, savasın vol açtığı değeıler vıkı mının bır yansınıası olan orgutlu suçu, loplumdakı çurumeyı gcıçekçı bır tar/ da anlatmaya başlamıştıı Deyım ycrın deyse dcdcktıfımı/ sayfıye evlerınden, salonlardan çıkıp, yenıdcn sokaklara donmustur Bu, aynı /amanda Don Kışot'a da gcıı donustuı Soz konusu ya pıtlaı kcndısındcn çok guçlu, orgutlu çetelerc karsı bıreyscl baskaldııının si ıııylc yukluduı (,o7iılenheı gı/cm av dınlatılan hcr tınayct derınlerde bır eılerde çok daha buyuk bır suçun var ığına gondcrmc yapaı Yenıdcn sağlan rnıs gıbı goruncn dengc asltnda çok dd lıa İMiyıık bır kaosa ı^aıet eder Oıgutlu suçun dogıısu, onunla or gutlu savasımı da gundcmc getırır Isle t ını yalnı/ basjna yurutcn dcdcktıhmı /ın ycıını suçlulata kaısı organızc ol ınus, hcı bırı ayıı bıı alanda u/man kı sılerden olusan bıı ekıp alır Belkı dc dektıhmı/ yınc ondcdır ama çevresınde ona yardım eden kısıleı vardıı Boylecc polıs oıgutunun gucunu arkasına alan daha gerçek dcdcktıllcr oıtaya çıkaı Geoıges Sımenon'un Komıscr Maıg ıct'sı dc bır anlamda boylc dedektıf ol makla bırlıkte bu turun oncusıı, Fre eman Wıls ( t o h s ' u n Murettısı I rcnch'dır lcrc vansıyan hcr carpıcı suç habcrı, po lısıyc lonıaıu konıı olma potansıvclım tasıı Yu/yılımı/ın baslaıında gazcte sııtunIarıtula ycr alan ılgı çekıcı konulardan bııı dc hıç kuskusu/ casusluk habeılctı dıı Soıı derecc tchliki.li bır ımslck olan casusluk, hcı /aman mcıak ııvandııan bıı gı/lılık tasıı Dc\ lctc kaışı ışlcnen suçlar kapsamında dcgcılcndııılciı ca susluk da kısa sıııcdc polısıvc ıomanın ycnı bıı tııııı olaıak edcbıvat dun\asında ycrını alacakiıı Dcdcktıtınıı/m vcnnı çok lyı yctıstırılmıs supcı bıı adam al mıstıı Dcvlctc vc dunyaya kaısı ışjenecck suçların gı/cmını ço/meye ve onle mcyc çalışıı ( asusluk lomanlaıının ol gunluk donemıne 2 Dunya Savası'ndan sonra ulastıgı gorıılur Bu turun ya/arları arasında, lohn Lc C aııc ılc Gtaham Gıecne'ın onc çiktığını soylcyebılııı/ d u n u m u / polısıye romanına konu olan olaylardan bırı de ıs yasamındakı suç ve suçlulardır Uluslar otesı tekellerın kuıulması, rckabctın dunya olçcgın de kızısmış olması, pastadan daha bu yuk pav alma hırsı sırket yctkılılcıını vc nı tıpte suçlar ıslcmeye voneltmektcdır Kaıa paıanın aklanması, lakıp sııkctın yasadısı yollarla rckabetın dısına ıtılmc sı, dcvlct goıc\lılctınc vcıılen rusvet ve suçların bazılaııdıı Wıllıam Haggard'ın "leleman Dokunusu", Alıstaı Macle an'ın "Denız ( adısı', Jefhey Archeı'ın "Baskana Soylcmclı mıyız^" adlı ınmanı bu turc oınek ol ırık gostcrılebılır 150 yılı aşkın bıı suıcdıı vaılıgmı sur durcn polısıyc loman, kımılcrının aıtık oldu, kcndını vcnılemekten yoksun de dığı bu ya/ın turu, halâ mıkonlarca okurun ılgısını çckmevı suıduıuyoı Klıselcıı ycıındc kullanmayı, klıscleıle yara tıcılığı bırlestırmeyı ustalıkla bccererek, Umberto Eco'nun "Gulun Adı'nda ol duğu gıbı Oıtaçag'a donerek, va da Phı lıp K Dıck'ın "Bıçak Sırtı'ndakı gıbı gelccek yu/yıla u/anaıak, ycnı vc dcgisık konu, kuıgu vc uslupla okuıunun sayısını arlırnıayı, hcı gcçcn gun daha çok kı sının ılgısını çckmcyı başaııyor Polısıyc romanın ılk yazıldı^ı gunucn bu yana nasıl bır gclısım ızledığının kısa ozetını yukanda anlattık Sanırım baska hıçbıı ıoman dalı bu pragmatık yaklaşımı gos terebılecek esneklıkte degıldır Ustelık bunu aynı doncmde çok sayıda gcrçek cdcbı vapıtlar uretcrck yapmıştır Pckı polısıyc romana duyulan bu buyuk ılgı ncrcclen kaynaklanmaktadır'' Yınc Maı\ ın suçla ılgılı makalcsmc bakacak oluısak konuya dıskın ıpuçları eldt tdcbılırı/ "Sııçlu bui|uva vasamı nın tekdu/clıgını vc guvcnsı/hgını bo/aı Boylecc onu durgunluktan korıır vc yoklug^unda bı//at rckabet uyansının korleneceğı o duı duıak bılmc*7 gctılımı, ıııh haıckctlılıgını yaıatır' (4) Tekdu/elığı kırmak, gerılımı, ruh ha reketlılıgını yaıatmak Sanııım polısıye nın çok satmasındakı gız bu so/cuklerde yatmaktadır Modern çağ yaşamı olağa nustu sıkıcılastırmıstır Insanın yaprığı ıse, aılcsını, topluma yabancilasmasını heyecan duygusunu yok ctmcktcdıı Po Lısıyc roman kurgusal bır dunyada da ol sa bı/c bu heyecan duygusunu yenıdcn ya^atıı Zekâmi7i sınamak, oldurme gıı dumuzu doyurmak, rıskc gırmeden bu yuk tehlıkclerı hıssetmek, lyı bır polısıye bi7e butun bunları tattırır Polısıye romanın bır kaçıs edebıyatı olduöu doğrudur Ama bu duıunı tersı nc uc doncbılır H a m m c t t ' ı n , Gre ene'nın, Le Breton'un, Durrenmantt'ın, 1 lıgtısmıtlı'ın, Montalban'ın yapıtlarının da kanıtladığı gıbı sıstem karsıtı, cn a/ından toplumsal du/enı elestıren polı siye romanlar da ya/ılabılır Dıyalektığın o unlu yadsımanın yadsınması yasasında olduğu gıbı, lyı haydutlaıı kotıı adamlaı halınc gctııcn "Kaçısçı" polısıveyı, clıya lcktık bır paıcndc ılc "Yenı Kaıa Ro m.ın'.ı donusturup, okuıu toplumsal soıunlaıla vu/lcsiııcıı bıı ışLv clc vuklc ncbılıı Ycnı I lansı/ Kaıa Roman ı polısıvc nın laııhsd gclısımıntlcsımdılık son halkavı olustıııuvoı \cnı Polısıvc'nın gcçmısı cskıleıc u/annıakla bıılıktedo ğıım tatıhı M.ıyıs 68'dıı Dıınva gcnçlı ğının .ıv.ıklandıgı o gunleıde ana rahmı IK titışnıustuı ' Jean I ronçaıs Vılaı, Dı dicı Dacnnınck\, Ihıcrrv (onguet, Cîc raıd Dcltcıl vc Pıeıre Marcelle gıbı ya /aılatla toplumsal elestırının sıyası açık gorusluluğune ulasır " (s 164) ( anıyı sıstcmın kendısı olaıak goıen bu turc "Dcvrımcı Polısıvc" adı I\A vcrılmckte dıı Dcvıımci ılc polıs, bırbıtınc karsıt bu ıkı sozcuk, ancak kafasında ımgesını cn lyı yolla anlatabılmek ıçın sozcuk arayan bır şaııın dus hanesınde bırle^ebılır Ama konu polısıyc romansa, gızem yaratmak, okuru merak ıçınde kıtap bo yunca kosturmaksa ıs de^ısır 19 yuzyıl da polısıyc romanı burjuva/ının temsılcılerı yaratmıs vc 20 yuzyıl boyunca çoğunlukla bu sınıhn yontemıyle dusunen yazarlarca kaleme alınmıstır, ama vuzyıIımı/ın sonunda bıı tııı, sıstem karsıtla ıının da kalcmc aldıklaıı bır roman bıçı mı olmaya baslamıstıı Suçun altında va tan geıçeğı lesmı dusuncenın sınırlayıcı lığının dısında dcğcrlcndırcbılcn sıstem karsıtı ya/arlar, polısıye romana yenı bır dcvınım katmışlardır Resnıı dusuncenın belıtlevıcılığınden kurtulan varatıcı dusunce, Jı] ve kurgu olmadan tck başına lyı polısıye roman yazılmasını sağlama/ Ama polısıye ro manda Dashıell Hammctt'lerın 1920'lcrde ba^lattıfiı dcöısımı bır ust noktaya taşıyabılıı Insanları cğlcndırır kcn, mcrakta bırakırkcn, gcıılımlı anlar ya^atırken, oldurme gudulerını doyu luıkcn 7ckâlatını alttan alta sınamaları nı saglarken, toplumsal sıstemlcıın ba şatılı elcstırısını dc yapabılır Belkı dc modcını/mı cn lyı yansıtan edcbı tuı olarak adlandırıLın polısıye roman kcndı karsıtına donusup, uygarlığı tıkayan bu sıstemın ıronık bır sergıleyıcısı olabılır 'Transız Ycnı Kara Romanı"nın ya da "Devrimci Polısıye"nın yapmaya çah^tığı da budur Ulkemızdc 50 yılı askın bıı suredıı polısıye romanlar ya/ılmaktadıı Ama nc va/ık kı bugunc kadaı basyapıt tlu/e\ındc bıı urun ortaya çıkamamıstıı Bu durum oııcelıkle ulkemızın sosyo eko nonıık yapısı vc hukuk sıstemıylc ılgılı chr Kapıtalı/mın gelıskınlık duzeyı ıı/un vıllaı ulkcmı/de polısıye roman va/ılmasının onundc bıı cngcl olmustur dersck sanııım abaıtmıs olmayız Sotu nun vanıtmı arama>a suç vc cc/a kultu rumu/den baslamak sanııım \cnndc olacaktıı Son 150 yıldır toplumumu/un gecııdif>ı hukuksal evıclcıc raf*men, hu kuk onccsı bıı davıanıs bıçimı olan vc kısının kendı hakkını kendının araması MERAKLISINA 10 POLİSİYE ROMAN 1) Morgue Sokağı Cınayetı / hdgar Allan Poe 2) Shcrlock I lolrnes Olum Doşeğın de/AC Doyle 3) Roger Ackroyd dnayetı/ Agatha ( hrıstıc 4) Bella nın Olıımu / deorges Sıme non 5) Malta Şahını / Dashıell Hammett 6) Buyuk Uyku / Raymond Chandler 7) Trendekı Yabancılar/ Patrıcıa Hıghsmıth 8) Gulun Adı / Umberto Eco 9) Mcrkcv Komıtesındc ("ınayct / M V Montalban 10) llavanadakı Adamımız / Gıaham Cîrecnc "Devrimci polisiye" Neden çok okunuyor? Türkiye'de polisiye roman r; PoHsiye roman ve gazetecük Polısıye ronıanııı buyumesı, çesıtlen mesı, yasamın gelısımınc yakın bır ko sutluk ı/lcı Bu ıla tuıumu/ıın gazetecı lıklc olan kan bagından ıkıı gelmekte dıı Bıı polısıyc roman ya/arı (A<ı, ga/ete ci dc olayla ılgılenıı, olayın nasıl olduğu nu, aıkasındakı nedenlcıı atastııır So nuçlaı u/erınc kala yorar Okuıu etkılc yerck bılgılendıııı flk polısıyenın ya/ıl nıasından bu yana, ya/aıların coğunun konulaıını gerçek ga/etc lıaberlerınden almalaıı da bu laslantı dcğıldıı Gazete CUMHURİYET KİTAP SAYI 344 anlamına gelcn "thkak ı Hak" yontc nıındcn keınlmıı/ı uımııvlc kurtarmıs olduğumu/u sovlcycmcvız Oıncgın kendısinı aldatan karısını oKlumıck top lumumu/da hala mcsıu vc haklı bıı Uıl olaıak goıulıbılmckic halt.ı kısının sav gınlıgını vcnklcıı ka/anabılmcsı ıçın bıı /oı uıılııluk savılmakladıı Ihkak ı Hak" dogası gııcgı gı/lı saklı cıırıık.» gcıcktııcn bıı bıçımdc clcgıl hcıkcsın go/u onundc gciçcklcstııılmcktcdıı Bu nıtclıgıntlen otuıu suçlulaı /(.kalaıınılan çok, ofkclcimı kullanaıak cuıumlcıını ı^lcmcktcdırlt r ( urum açık olurua polı sın cozmcsı gcıckcn kaınıasik pıoblcm lcr clc vaygınlık k.ı/anamamaktadıı Olayın bıı dc otckı vıı/u vaıdıı ^a /aılarımı/ yıllaıca polısı\c lomanı kııçumscmıslcrdıı Bu kuçıımscvısdc polı sıye roman hakkında vclcılı liılgıyı cdı nememıs olmanın yanı sııa, cdcbıvatımı /.ın u/un yıllar abartılmıs bıı gcıçekçılık hastalığııu tutulmasının da etkısı vardıı Polısıye roman ulkemı/de a/ emekle, ozensı/ bır çalışmayla çok paıa ka/anı Ian bır tur olarak algılanmiijtır Anncsı Scrvcr Bedıa'nın adından tuıcttığı Scı ver Bedıı "( ıngo/ Recaı" dı/ısını kale me alan Pcyamı Safa bu ışı para ıçın yaptığını hıç çekınmeden ılan ctmıstıı Doğıudan Mıcktv Spıllane ın adını kul lanaıak Mıke Hammcı romanlaıı ya/an Kemal Iahır'ın durumu bıra/ daha (aık lıdıı Lskıya lomanları da vazan Tahıı polısıyc kuıguyu Kurt Kanunu adlı ro manında dcncmıstır Ancak, bır dcdck tıf romanında, yanı polısın pcsıne dustuğu kahramanımı/ın bıreysel dramının son sınırına kadar goturulmesı gcıeken bır yapıtta otekı tıpleıı dc onc çıkaı ma sı bu kurguyu bozmustur Bovlcce yaza rıını/ edebı değere sahıp bır polısıyc ro man ya/ma konusunda yakaladığı hrsatı kaçırmı^tır Polısıye roman tuıtınde adından so/ cttııen bır baska yapıt da Pınaı Kur'un "Bıı C ınayct Romanı "dıı Ama bu vapıt bır polısıvc lomandan çok, bu tur u/crı nc kaleme alınmıs, bır nıctın nıtclıgındc dır Berna Moran, bu vapıta ılıskın sun ları yazıyor "Bır ( ınayet Romanı'nda yansıtılan, yaşamdan çok, daha once ya zılnııs mctınlerdır ozellıkle dedektıf ro manlan metınlerı" (5) Son yıllarda ulkemızde polısıye romana ılgının arttıgı gozlemlenıyor Bu hem olması gereken hem de sevındıııcı bır durumdur Çunku ulkcmı/ bıı anlamda 1920'lcrın Âmcnka sında oldııgıı gıbı bır suç patlaması yaşıvoı Kcntlcrın yag malanmasından olusan lant, teıoıun sağladıöı buyuk gclır, dcvlct gorcvlılcrı nın aldıgı mılvarlık tuşvetler, guvenlık gorcvlılcıının kuıduğu sılahlı çctclcı, sık sık ya^anan kanlı hcsaplasmalaı, bunlaıa bır dc polıtık tcıor cklcndıgındc suçun ulkemızdc aldıgı dcvasa boyut, ınsanı uıkutcn bıı lıal alıyor MandcTın dc be lııttığı gıbı bunun edebıyattakı yansıma sı polısıye romandır Bu nesnel /emın, yakın geleccktc ulkcmı/dc basyapıt dıı zeyınae polısıye romanlar ya/ılacağının habercısıdır Yenıden l.rncst Mandel'ın "1 los (^ı nayct"ınc donecck olursak, ıkırcıme duşmeden, bu kıtabın son yıllarda oku dugum en kapsamlı, cn ılgınç, cn kcyıflı çalısma olduğunu soyleyebılırım Polısıye sevcn scvmcvcn, ıktısada, ta rıhc mcraklı olan olmayan hcıkcsın oku ması gcıeken bıı kıtap Kutuphanenı/clc bulunmaması eksıklık olur • (1) lio) (ınayct, hrncst Mandcl, {tv N Saraçoğlıı, Yaztn Yny, 200 \ (2)A[>c, s 16 (1) Iheorus <>j \urplıı\ Valııc Part 1 s İX7 XX s (4) Ihi Cınayıt, \ 1S (5) \hconc\of\urplm Valııt Part W) V)0 (6) 1 ıırk Romanına l Uştnıl Baktş Yay, \ 116 SAYFA 1 1