Katalog

"Yazın Yayıncılık, tanınmi!} Marksıst iktisatçı Krncst Manclcl'ın kuramsal (,'dlı^maları içinde ayrıksi bir ycri olah "I IOÎJ Cinayct" adlı kıtabının geliijtırilmiij vc gözden gc<,ııilmıs ıkincı baskisinı yaptı "Ho^ Cınayet", polısıyc romanlar u/erıne yapılmı^ toplumsal tarihscl bir arasjtııma AHMET ÜMİT ££ T T oş ( ı n a y c t ' (1) ılk ya\ıın Cinayet romanları galerisinde bir neziıiti ın. sıınulur Bııldugu yontcmın bır gıııı polısıyc loman ıncclcmcsındc kullanılacagı 1 lcgcl ın aklına gcldı mı bılınmc/ ama polısı yc loman ara^tırmasında (He gcl Maıx'ın gclıstıımıi; oldugu klasıkl dıvalektık vontemı kullandıgını gızlcmcz Mandcl Dcncyımlı bıı dcdcktıf gıbı gı/emlı olaylar çcverken dcfalaıca dcncdıgı vc hcr defasında so nııca ula^tığı vontcm nc anlamı ta^ırsa, Mandcl ı^ın de dıyalektık yontcm o 'anlamı' ta^ır Araştumacıya, butunu kar^ıtlarının bırlıöı olarak gorcbılmc yctısını sunan, çclüjkılcrın devınımın dcn doğan toplumsal surcçlcıın ıçındc belırleyıu olam talı olandan avırtnaya yaıayan bu vontcm, Mandcl'ın de cına vct lomanlarına tarklı bır taızda bak masını saglamıs, bıı o/gun tah^mayı başaııyla tamamlama olana^ı u rmıstır Polısıyc romanın koklcrını aıamaya tarihscl ekonomık bovutta ba^lar Man dcl Polısıyc lomanı, "Robın Hood" (bı/dc Incc Mcmcd) ben/cıı ıvı ha> dutlaı hakkındakı populcı cdeoıyatın bır u/antısı olarak gorur So/ konusu taııhsel donemde ıyı haydutların otorı tcnın kotu tcmsılcılcrınc karşı yuıut tuklerı savaşim, yukselmekte olan bur juvazı vc gcnı^ halk kcsımlcııntc hoş goruylc karşılanmıstır I latta bu bırcv scl başkaldırılaı dılden dık aktaıılaıak cKancle^ır, ulkenın folkloıık bır ogcsı halınc gclıı Ama bıı sonrakı doncmdc, daha so mut soylcyecek olursak 19 yu/yıla gc Iındıgındc durum farklılaşmava baslar Peodalı/mın ^o/ulmesıylc bıriıktc, Kir dan kcntc akmak /orunda kalan nutus ışsı/lık, açlık vc ha.talıkla kaışılaijiı Bu buvuk kıılcnın karşı ttpkısı kcnttc "suı, patlaması olaıak kcndını gostcıır Şıddtt halkın sık sık kaışılaştıgı bıı c\ lem bi(,ımı oluı 1 Iırsızlık, soy gun, yagma ve cinayet gunluk olaylar halınc gelır Ibplumu sa ran suc, dalgası na ılışkın K Maıx'ın ılgınç bıı yaklaşımı vardır "Suçlu yalnızca su(, dc ğıl, aynı /amanda ceza hukukunu da uretır, ce?a hukuku derslcrı vcrcn profesoru, hat ta ve hatta pro fesorun i(,ınde dcrsleıını pıya saya bır mcta olarak c,ıkardığı kaçınılma/ dcrs kıtabını da uıe tır Suc,lu, ba /en ahlakı, ba /cn aciklı bu ı/lenım yarata ıak halkın ahlakı vc estetık duygularını harekete geçırmcklc bır "hızmct" gormeKtedır C), ce/a hukuku ıı/crıne dcrs kıtapları vc bı//at ce/a hııkukunun kcndısını ve boy lccc yasa koyucııları uretmeKle kalma/, aynı /amanda sa nat, edcbıyat, roman ve (So toklcs'ın) Ocdıpııs vc (Sha kespeate'nın) Rıchard Ill'unun aynı olçudc Mullncı'ın Suç'unun ve Scnıl ler'ın \ laydutları'nın dogruladığı uzere tıajık ovunlaıı da uretır " (2) Su^un butun yaşamı kapsamasıyla bıılıkte, Maı\'ın da bclırttığı gıbı, cınayct vc hcr tuılu şıddet populer tıyatto ve basın ıçın bulunmaz bıı malzcme halınc gclır Konu tıyatrolarda sahne lcnmcyc, cinayet oykuleıı peşpeşe ya yımlanmaya başlaı Bu yenı edebıyatta, bır oncekı do ncmde "Iyı Haydut" olanlar gıdcrck kotu tıplcıc donuşuıken, bıı /amanlar adalctsı/ otorıtcnın tcmsılcısı olanlar ısc şımdı suclulaıı yakalayan kahıa manlar halınc gclmcktcdır Bu geçış asamasında ara tıplerden so/ etmekte olanaklı Scfıller'dckı Jean Valjcan, In sanhk Komcdısı'ndekı laccıucs Collın, Parıs'ın Lsrarı'ndakı Roclolphe gıbı tıpler ne cskı "Iyı Haydutlar'uır, ne de vcnı duzcnın kotu adamları Onlar ıkı donemın arasında sıkışıp kalmış geçış tıplcııdıı Ama bır zamanlar kotu olan adamlar şımdı vasa savunucuları durumuna gcl mışlcrclır Buna ornck olaıak r ransı/ polıs şefı Fouche'nın yakın arkadaşı, cskının haydutu Vıdocq gosterılebıhr Naııolyon'un i(,ışlcrı bakanlığına muh bıılık yapan ve kendısı gıbı naydutları da bıı ışı vapmava zorlayan Vıdocq, Bal/ac ve I lııgo'nun romanlaıdakı po lıs mufcttış tıplcıınc onculuk eder Rol j n ı a n l ı ı d1ı l 1 ın mulettışjer gcncllık trıl.ıt11 lc olumsıız tıplcıdıı (, un ku ondoku /uncu yu/yılın başlarında or ta smıfların vc aydmlar polı sc duşmandır Polıs katıller den <,ok, bunalım nedenıyle ıflas euen kuçuk tuccarın hacız ışlemlerıylc u^raşmaktadır Dcvlet aygıtındakı fc odal etkı ne denıyle surek lı bıreyscl haklara el u/atılmakta d ı r Ama b u duııım 1830 1848 yılları arasında değı şıklık gostcrır Ernest Mandel'den "Hoş Cinayet" I 1 landıgında pek c,ok kışı JL A. taıahndan, o/ellıklc de Mandcl ın kavga arkadaşlaıınca pek anlaşılmamış, hatta yadırganmıs; bıı kı tap Cîcıçcktcn de Lınest Mandel gıbı ekonomı polıtık tahlıllerıyle karşıtlarını bılc etkılemış yaıatıcı bıı ıktısatçının, unuKİun ateşını dırı tutmak ıcın Nıka lagua'dan I uıkıye'ye ulke ulke dolaş mış olan bıı eylem adamının vc butun yaşamını ınsanlığın daha adıl, daha oz gur bıt yaşam kurma projesme adamış ınat«,ı dcvnmunın unayet romanlarıyla ılgılenmesı, daha da ılerı gıderek kıtap butunluğu taşıyan bıı dızı yazıyı kale me alması hıt, dc ahşıldık bir durum değıldıı Bıı ' tııhaf' duıumun fatkında olan Mandcl kıtabm onsozunde, bıra/ da alaycı bir uslupla şunlafı ya/ıyor ' Eh, basıt bir kcndıne ozgu kotu alışkanlığın avııntılı bıı lasvonellcştııı lısını mşa cdcrck, bcn de burjuva ıdc oıoıısının nıılyonlarca başka talıhsı/le bııiıkte gııdabın oıtasına suruklenmek te olan bır kıırbarıından otc ncyım kı' Kışısel dcncyımım vc Fcıısılcıcc yasak lanan bır /cvkc duşkun olmaktan suc, luluk duymayışım (dcvrımın dc, dın gı bı kcnclı Faı tıılfe lcı ı vaıdıı tunku), bcnı toplum kuramının o dcnlı guc, vc katmaşık bılmcccsını taıtışmaya yonclt tı Bıreysel psıkolojının yasalaıı, top lumsal ıdcolo|i vc bıı butun olarak top lıımsal cvrımın bııyuk egtılerını nasıl ve hangı noktalaıda kesmektedıt'"(2) Ya/aılaım u/manlık alanları dışında kı mctmlcrını okumaktan hoşlanmadı ğını soylcmehyım Uzmanlık alanlaıı dışında urun vcren ya/arların, bıı tıır yapıtlarını okumayı sevmem, ama Maiksıst kuıamcı Fınest Mandcl ın "1 loş Cınayct '(1) adlı çalışması bu du şuncemı degiştııdı U/ıın /amandıı bıı polısıyc loman u/cıındc calışıyordum Polısıyc ya/ınını taramış olmama karşm boylc bu çalı^madan habeıım yoktu Oğrcnır oğVenmc/, kıtapçıları dolaşıp "Hoş ( ınayct "ı aıadım ama bulama dım, ılk baskısı tııkcnmıştı Ya/ın Ya yıiKilık l<ı/la geeıkmeden kıtabın ıkincı naskısını yaptı Hcm de kaıa loman ya zaıı I ıanç,oıs Vılaı'ın onsozu ılc Man dcl'ın "Ycnı Polısıyc" u/crıne yenı bır makalcsını de cklcycick Mandcl, ' 1 loş ( ınayct"tc polısıyc lomanın yazınsal yanını dcğıl, tum kıta larda mılyonlarca satan bır tıır olması soıunsalım ııdclcı Bu sorunsalı top lumsal bıı olgu olaıak tanımlaı Polısı ycnın bu kadar çok satmasındakı gı/, bu gı/ın taııhscl toplumsal psıkolojık boyutlaıını ıncclcı Ya/arın da belııttığı gıbı bu calışmada konu toplumsal ta ııhscl olaıak cle alındığından polısıyc roman ya/arlaunın çoğunun kışılığı, karaktcn vc yaşamı bılcrck atlanmıştır Ama kıtabın sonunda yer alan vc ncre dcysc dunyada yayımlanmış bellı başlı polısıyc romanların tumunun yer aldığı kaynak^a, araştırrnaLimı/ın "1 loij Qna yet'ı ya/aıkcn nasıl kılı kırk yaıan bır calısma yuıuttuğunun hayranlık vcııcı bır kanıtı olarak mcraklılannın dıkkatı SAYFA 10 Bu yıllarda ışçı sınıfı avaklanmava baş lar Bu gcnış caplı avaklanmalat bui|u va/ıvı korkutur \c daha guc,lu bıı polıs aygıtına gcıck duvulmasına ncdcıı olıır Avnı tlotKmdc ıvıcı vuksdcn sıı^ dalga sı halkın AA polisin vaılıgını onavlama sını bcıabcnndc gclıı ıı Polısıvc lomanın ılk tohıımlaıı o gun lerde alılır Ama s.ınılanın .ıksınc bu \o kı aijan Fdgar All.m Poc dcgıl, I honı.ıs Dc Quınccy adlı bıı gazctccıdıt 1818 19 vılları arasında Wcstmorclancl C!a/c tcsı'nın cdıtoılugunu yapan Quıncey sutıınlarında cınavct habeılcıı vc bu ko nııyl.ı ılgılı ya/ılaıa bolca vcr vcımcktc dır, 1827 yıfında "Cıu/cl Sanatlaıdan Bı rı Olarak Sayılan ( ınavct U/cıınc adlı bıı dc kıtap yayınılar Bu, ılk polısıvc olarak kabul edılen Ldgaı Allan Poe'nun, "The Muıdcıs ın the Ruc Morgue" (1841 Morguc Sokagı ( ınavc tı) ya/masından 14 yıl kadaı onccdıı Thomas Dc Quınccv'ın başlattı^ı bu tuı, Poe, Conan Doyle, Dashıell I lam mctt, Agatha Chrıste, C^coıgc Sımcnon gıbı usta kalemlcıın elındc gundcıı gunc yctkınlcşır, oncclcıı basıt /cvkın urunu dıvc kuçumsense de gıderek dunya cclc bıyatının vazgeçılmez tııılcıındcn bııı oluı Ilk dcdcktıf lomanlaımda ya/arlaı su(jla değıl, sucu saran gı/cmlc ılgılcnır ler Gızemın aıkasındakı su(, dengevı bozmuştıır Oıtada (,o/ulmesı gcrcken bır gı/em, ce/alandınlması gereken bır suc, vardır Dcdcktıfımız bu sorunu ço /er, suçlııyu bulıır Boylccc su(,un ışlcn mesıvle bo/ulan dengc yenıden saglan mıs olur Ne suçun nedenı, nc suçlunun psıkolojık vapısı ıncelcnmcv Soıun top lumsal, yâ da hukukı değıl, analıtıktır Bır tıır nılmeceyc ben?eı Bu noktada yazarın duıust olması, hılcyc başvurma ması gerekmektcdır Ancak hılcsı/ du zenlcnmış bır bılmcce, gcıılımı, şaşııtıcı ço/umu, arınmayı gerc,ekleştırebılır Ka nıtlar okurdan gı/lenmemelıdır Okura soylenmeyen bır bılgı, olayın duğum noktası olmamalıdır Polısıye romanın kurgusu bıı tur ucu/ hılclcıc başvurma dan gcrcekleştırılmelıdır Romanın gı/c mı mukemmel bıı bıçımclc saklanmalı dıı Daha onemlısı gı/em bır olayın dc ğıl dc, bırbııınc bağlı dı/ı olaylaıın c,o /umlcnmesıylc açığa (,ıkmalıdır ()kuı tum kanıt ve bılgıleıe sahıp olduğu hal de olayı (.ozumlemekte zorluk ç,ekmelı dır Poe'nun, ("onan Doyle'un vc Agatha Chrıstıe'nın yapıtları bu o/ellıklerı taşir Polısıye lomanda Aııstoteles'ın ola> yer /aman bırlığı vardıı Az sayıdakı ka rakteı olayın ge(,tığı yerde bulunurlar, olayın gc^tığı ana donuşlct yasanıı Ka rakterlerın go/uyle olav bıı kcz daha anlatıhr Cinayet ya da suc, genellıkle kın, hırs, kıskanc,lık para vb nedcnlcrlc ışlcnır Lrncst Mandcl'e gorc bıı ncdcn lerın arasından "hırs" burjuva/ının tut kıısunu yansıtması bakımından onc (,ı kar "Ilk buyuk dedektıf romanı ya/arlaıı, Ldgar Allan Poe, Lmılc Cîobanaıı, Wıl lıam Wılkıe Collıns, Arthur (,onan Doyle, R. Austın Fıeeman, Maıy Ro berts Rınehart, Gaston Lcroux ve Ma urıce Leblanc'tır Ama bırç,ok Ingılız ve Fransız ^ağdaşları da bu lıstcye eklenc bılır"(3) Bu ya/aıların (,oğunun yapıtla rı Turk<,e'ye ccvrılmıştır cn çok bılınen ler Kdgar Allan Poe "Morguc Sokagı Cınayetı", Aıthııı ( onan Doyle "Shcı lock Holmcs ()lum Doşcgındc", (îas ton Feıoux (Sarı Oclanın L'sran", Ma urıce Leblanc ' Arscn Fupen" olarak sı ralanabılıı Bırıncı Dunva Savaşı sonunda polısı ye roman altm çağını yaşar ()ldukc,a faıklı usluplara sahıp olan IK, va/arın lngılterc'den Agatha ( hrıstıc, Bcl«,ı ka'dan (îcorgcs Sımcnon vc Amcıı CUMHURİYET KİTAP SAYI 344 Poiislye romanın konusu PoHsiye ramanın kbkleri Toplumsal bir olgu PoHsiyenin attın çağı