Katalog

Halıcılık geleneği içinde Isparta Halı Fabrikası / Prof. Önder Küçükerman SümerbankSümer Halı Yayınlan / 272 s./ GÛROL SÖZEN Prof. Küçükerman'dan belgelerle Isparta halı fabrikasının öyküsü "Batı Anadolu'nun en eski yerJ leşmelerinden birisi olan Ispana, son yüzyılın Türk halıcılığı içinde çok ilgi çekicı gelışmeler gösteren bir merkez... Ve bu merkezde, geI leneksel, yöresel dokumacılığa ek olarak 1850'lerde Ispartalı halıcıların girişirnleriyle kurulmuş olan halıcıhk geleneğinin bugüne kadar I gelebilen önemli ayak izleri... 1890'ların Ispartası'nda "Etrelizade Mehmet Efendi"nin, "hareminde bile tezgâhı kurması" ve "halıcılık kumpanyası" kurma girişimleri... Daha sonra, Ispartalıların 1930'da, devlet desteğiyle kurdukları "Isparta İplik Fabrikası..." Ve 1943 yılında da Sümerbank tarafından işletilmeye başlanılan "Isparta Fabrikası..." İşte Isparta halıcılığımn son yüzyıllık çizgisi..." Bu sözlerj Isparta Halı Fabrikası adlı kitabının yazarı Prof. Onder Küçükerman'a ait. Küçükerman, ilginç kitaplarıyla, gözardı ettiğimiz bırçok konuyu günışığına çıkaran bir bilim adamı. "Anadolu'daki Geleneksel Türk Evinde Mekân Organizasyonu Açısından Odalar", "Cam", "Cam Sanatı ve Geleneksel Türk Camcılığından Örnekler', "Göz Boncuğu", "Hereke Fabrikası", "Yıldız Çini Fabrikası", "Feshane Defterdar Fabrikası", "Türk Evi", "Beykoz Fabrikası" gibi kitapları daha önce yayımlayan arastırmacı Küçükerman'ın bir özelliği var: Köktenci belgecilik... Bir anlamda yazar, sıradan gıbı görünen bu fabrikaların ne denli köklii yapıya sahip olduklarını belgeli Prof Küçükerman kıtabında Isparta halısının geçırdıflı evrelerı de çarpıcı orneklerle sergılıyor K İ T A P T A N B İ R B Ö L Ü M İngiliz tüccarlar işbaşında "Osmanlı devleti ve serbest ticaret sisteminin uygulanması" bölümünden bir alıntı: "1581'de 'Turkey Company' adıyla kurulan, 1592'de 'Venice Company' ile birlcşmesinden sonra 'Levant Company' adıyla anılan ve Doğu Akdeniz'le İngiltere arasındaki ticareti 250 yıl boyunca inhısarında bulanduran kumpanyanın 1825'te ortadan kalkmasından sonra Osmanlı memleketlerinde bütün İngiliz tüccarlan için ticaret imkânının doğmasıyla, İngiliz sanayi ürünlcri büyük ölçekte Osmanlı pazarlarına akrmya başlamıştır. İthalat ve ihracatta sadece %3 gibi gayet az bir günırük resmi ödenmesi ise, İngiliz tüccarlannın işini daha da kolaylaştırmakta, kazançlan günden güne artmakta, Osmanlı ham maddelerini, üretim bölgelerinden alıp ucuza mal etmeye çalışmaktadırlar. İngiliz gemilerinın getirdikleri emtianın Türkler arasında ne kadar makbul olduğu, hatta İngiliz gemilerinin İstanbul limanına gırmesının ne kadar büyük .ıl.ıka uyandırdığı Venedik balyoslarının raporlarına da aksetmiştir." yor. Konu, yalnızca halı ya da deri üretip satmak değil. Çizimlerinden eski fotoğraflarına, yönetim biçiminin sağlıklı yapısından ustaçırak ılışkisine değin her şeyin bir organizasyon şeması içinde nasıl kotarıldığını da kanıtlıyor. Bir anlamda, imrenilecek üretim biçimi... ''Batı Anadolu'daki Türk Halıcılık Geleneği İçinde İzmir Limanı ve Isparta Halı Fabrikası" adından da anlaşılacağı gibi kapsamlı bir çalışmanın ürünü olan bu kitactaki bir fotoğraftan söz edelim: Servilerin arasında bir çay. Dört devenin Önünde de e>eği ile kervancı... Bu fotoğraf 20. yüzyılın başlarında çekilmiş. Ne kervancı ne develer ne de servilerin bir özelliği var. Asıl önemli olan, bu kervanın "T.A. Spartalı" şirketine ait olması. Her devenin üzerindeki balyaya da "T.A.Ş" yazılı bezler dikilmiş; ayrıca serı numaraları... Bir başka ilginç belge de 1926 yılında yayımlanmıj "İzmir Rehberi"ndeki ilan. "Carpet Company Cholak 2ade"nın Ingilizce ilanında Isparta ve Bergama'daki halılar tanıtılıyor. Küçükerman'nın kitabı üç bölümden oluşuyor. Birinci bölümde "Türk halıcılık tarihi ve geleneği içinde İzmir çevresinin rolü ve Batı Anadolu'daki gelışmeler"; İkinci bölümde, "Tarih içinde Isparta, gelenekscl dokumacılık potansiyeli ve halıcılık girişimleri"; Üçuncü bölümde "Sümerbank, Sümerhalı, Isparta Halı Fabrikası" konuları ışleniyor. Sümerhalı'nın bir yayını olan, 272 sayfalık büyük boy ve ciltli "Isparta Fabrikası" kitabında belki de en çarpıcı örneklerden biri Isparta halısının geçirdiği evreler ve değijim. Fabrikanın koleksiyonlarındaki örnek lerden bu değişımi bütün açıklığı ile görebiliyorsunuz. Renk ve motiflerindeki özgünlüğün bir yüzyıl içinde nasıl değıştiğınin de örneğı her bıri: Kök boyadan fabrika boyasına nasıl geçilmişse... 188O'li yıllarda Isparta ve çevresindeki dokumacı ve halıcı aşiretlere dp değinen yazar, Süleyman Sami'nin yazdıklarından kaynaklanarak dokumacılığın bu bölgedeki kökenlerini de gündeme getirmektedir. Bu a^iretlerden bazıları, Mellı, Sarıkeçili, Saçıkaralı, Karahacılı, Horzumlu, Tüngüşlü, Honamlı, Karakoyunlu, Fettahlı adını taşımaktadır. Süleyman Sami'den çeşitli alıntılardan sonra Küçükerman şu yorumu yapar: "Isparta halıcılığı eski bir tarihe sahiptir. Selçuk Oğuzlarından itibaren Anadolu'ya gelen Oğuz boylarından on kadan Isparta havalısine yerleşmiştir. Bu beylerden Yumut (Hamitoğulları) adını Isparta çevresinde (Yumutlu) şeklinde gormekteyiz. Bunlann dokudukları halılar Avrupa piyasalarında (yamut) halıları diye bilindiğine göre aynı ismi taşıyan aşiretin Isparta havalisinde halıcılığı geliştirmiş olabileceği kanaatini vermektedir." Olay yalnızca bir halıyı üretmek, geleneksel özclliğinı koruyup sürdürmek değil. Isin bir de ticaret yanı var. Işte burada İngilizler ginyor devreye... Hem de ınce hesaplarla... Bir halı ya da bır halı fabrikasının yapısı ve onunla birlıkte gelişen olayları izlemek içın birebir bir kıtap Isparta Halı Fabrikası. Yalnızca sanat tarihi açısından değil, o günlerin siyasal yapısı ve uluslararası pazarı açısından da ilginç bir kıtap...D S A Y F A 17 CUMHURİYET KİTAP SAYI 40