Katalog

Bilim ve Düşünce Tarihi CBT 1484/28Ağustos 2015 14 OOOF OFF LİNE Tanol Türkoğlu [email protected] Teknoloji ve özgürlük Toplumlar teknolojiye ne ölçüde bağlıdır? Teknoloji daha çok özgürlük mü yaratır, yoksa bağımlılık mı? Bilgi Çağının Değerli Hayatları Eski semt bakkallarının yaptığı gibi, deneyimlerimizi zihnimizde saklıyoruz. Oysa onları derinlemesine analiz etsek yaşam kalitemizi artıracak çıkarımlarda bulunabiliriz. Böylece eşsiz hayatımıza hakettiği değeri (herkesten önce) kendimiz vermiş oluruz. “Tecrübe”nin çok önemli olduğu hakkında toplum olarak deneyimliyiz. Örneğin Nasreddin Hoca ağaçtan düştüğünde hekimden ziyade ağaçtan düşmüş birini istemiş yanına. Ya da “geçmişten ders çıkarmayan, geleceği iyi okuyamaz” türünde sözleri hepimiz biliriz; haklı buluruz. Peki bilgi çağının deneyim ya da tecrübe konusuna ne gibi katkıları olabilir? Bu soruyu, “Deneyimden nasıl istifade ediyoruz?” sorusu ile birlikte ele almak gerek. Yaşanan tecrübe unutulmayacak kadar acı ise ondan ders almak oldukça kolaydır. Ancak burada başrolü, deneyimden ders çıkarmaktan ziyade yaşanan derin bir acının açtığı yara kapar. Deneyim onun yanında yardımcı oyuncudur. O kadar acı vermeyen deneyimler, tecrübeler hatta daha genelde yaşanan “an”lar söz konusu olduğunda; onlarla ilişkimiz nasıl? Bilgi çağının getirdiği yeni bakış açısı, yaşamımızın her anında edindiğimiz deneyimleri yeniden değerlendirmemizin önemini vurguluyor. Pratik bazı örneklere bakalım: Trafikte araç sürerken sürekli kullandığınız güzergâhlarda, haftanın gününegünün saatine göre yoğunluk durumu konusunda bir deneyiminiz mutlaka vardır? Ya da hangi güzergâhta seyrederken hangi şeridin daha akıcı olduğu konusunda. Semt pazarlarında hangi esnafın hangi sebze ya da meyveyi taze ve ucuz sattığı konusunda bir deneyiminiz vardır. Belli lokantalarda hangi yemeğin iyi yapıldığını da bilirsiniz. Hangi hakemin penaltıcı, hangi hocanın sıfırcı olduğunu vb. Peki kendi yaşamınızla ilgili daha direkt konulardaki verileri de düzenli analiz ediyor musunuz? Mesela kredi kartı ekstrelerinizi inceliyor musunuz? Satın alma eğilimleriniz nasıl, biliyor musunuz? Internet, cep telefonu, televizyon aboneliğinizle ilgili verilerinizi inceliyor musunuz? En çok hangi günler, hangi saatlerde internete bağlanıyorsunuz? Cep telefonunuzla en çok kimlerle konuşuyorsunuz, SMS’leşiyorsunuz? Hafta sonlarını ne yaparak geçiriyorsunuz? Cebinizdeki parayı harcıyorsunuz? Aslında bu konularda kabaca bir deneyime sahibiz. Bunları zihnimizde tutuyoruz. Tıpkı eski semtlerdeki bakkal amcaların birkaç düzine sadık müşterisinin bilgilerini ve satınalma eğilimlerini aklında tutması gibi. Ancak bu verileri, yazılıçizili hale getirip incelediğinizde sihirli bir şekilde zihninizde tuttuğunuzdan farklı bir hale geldiklerini de görürüz. Veri adeta varlık kazanır. Yeni büründüğü o halin kendisi, zihnimizde yeni ufuklar açar. Peki onca emeği neden harcamalı? Kart ekstrelerini güvenlik sebebiyle inceliyoruz (bana ait olmayan bir harcama var mı?) ancak yılın hangi aylarında daha çok alışveriş yapıyorum diye değil. Diyelim ki analiz ettik ve cevabı bulduk. Ne olacak? O zaman şunu soracağız: Neden? Bu ayların diğer aylardan farkı ne? Belki de oradan başka sonuçlara ulaşacağız. Örneğin kasım ayı ise en çok alışveriş yaptığımız ay, onun üstümüzde yarattığı depresif durumun kredi kartına yansımasını engellemek için, belki de yıllık iznimizin bir bölümünü kasım ayına saklayacağız. Hayatımız tahmin ettiğimizden çok daha değerli. Ama ona hakettiği değeri verecek olan bizleriz. Bunu da bilgi çağında, yaşamlarımızın içerdiği veriyi (deneyimi, tecrübeyi) derinlemesine analiz ederek gerçekleştirebiliriz. Osman Bahadır [email protected] T eknolojinin toplumsal yaşamda ve toplumsal gelişmedeki rolü konusu, sosyolojinin en önemli tartışma konularından biridir. Bu tartışmalardaki iki büyük başlık, toplumsal yaşamın ne derecede teknolojiye bağlı olduğu ve teknolojik gelişmelerin ne derecede özgürlük alanı yarattığıdır. Elektrik ve elektronik teknolojisi özellikle son asırda dünyanın çehresini çok büyük ölçüde değiştirdi. Bugün insanlar dünyanın herhangi bir noktasında dünyanın her yanındaki olayları izleyebiliyor ve dünyanın her yöresindeki insanlarla anında iletişim kurabiliyor. Böylece her türlü bilgiyi kolayca edinebiliyor ve yine kolayca iletebiliyor. Bu büyük bir özgürlük imkanı ve alanıdır. Ayrıca üretim büyük ölçeklerde ve elektrik enerjisine bağlı olarak gerçekleştiriliyor. İnsanlar ihtiyaçlarını daha kolay karşılayabiliyor. Uçak teknolojisi çok uzak yolculukları, birkaç saat içinde gerçekleştirilebilir duruma getirmiştir. Bu nedenle günümüz iletişim ve ulaşım olanakları, ortaçağ insanının iletişim ve ulaşım olanaklarıyla karşılaştırıldığında günümüz insanına çok büyük bir özgürlük imkanı sağlamış görünmektedir. Ancak bu sorun gerçekte çok daha karmaşık bir nitelik taşımaktadır. Örneğin elektrik ve elektronik teknolojisi, bilimsel olmasının yanı sıra aynı zamanda toplumsal bir niteliğe sahiptir. Elektronik haberleşme imkanına sahip bir insan, kaçınılmaz olarak toplumsal bir yönetim mekanizmasının ve ağının içine girmiş olmaktadır. Dolayısıyla örneğin cep telefonuyla bireysel olarak geçmişte sahip olmadığı özgürlük imkanları elde ettiğini düşünen bir birey, aynı zamanda yine cep telefonu nedeniyle geçmişte rastlayamayacağı ölçüde bir araç bağımlısı haline gelmiştir. Cep telefonsuz bir insan ne kadar özgürdür? Cep telefonlu bir insan ne kadar özgürdür? Cep telefonu bugün bir bireyi doğrudan egemen toplumsal sisteme bağlamaktadır. İnsana yeni özgürlük alanları açan teknolojik gelişme, insan iradesinden bağımsız olarak mı gerçekleşiyor? Toplumda hiçbir şey bütün insanların iradesinden bağımsız olarak gerçekleşemez. Sözkonusu olan şey, gerçekleşen şeyin (burada teknoloji) kaç kişinin veya kimlerin iradesine bağlı olarak gerçekleştiğidir. Elbette bir teknolojik imkânın yayılması, insanların ortak iradesinin sonucu olarak gerçekleşmiyor. Bir yeniliğin yarattığı bazı ihtiyaçların dayatması yoluyla gerçekleşiyor. Ama yaygınlaşan aracın yaratıcısı şirket sahibinin veya mühendisinin, tasarımcısının bilgisi, bilinci ve iradesi dahilinde oluyor. Bu nedenle insanların iradeleri dışında birbirleriyle kurdukları ilişkilerde, gerçekte “bazı kimselerin iradelerinin” belirleyici rolü bulunmaktadır. Teknoloji, bağımlılık yaratarak özgürlükleri kısıtlamadan tamamen özgürlük yaratıcısı bir nitelik kazanabilir mi? Bunun için teknolojik imkânlarda eşitlik olanağının yaratılması gerekir. Eşit teknolojik imkânlar, nispeten eşit özgürlükler demektir. Fakat bunun için öncelikle teknolojik denetimin ve lüksün ortadan kaldırılması gerekir. Günümüzde teknolojinin her alanda ulaştığı yüksek düzey, servet sahiplerine büyük teknolojik imkânlar yaratır TEKNOLOJİK İMKÂNLARDA EŞİTLİK TEKNOLOJİ VE İNSAN İRADESİ Hegel’e göre özgürlük, zorunluluğun bilincine varılmasıydı. Bu elbette doğrudur fakat sadece düşünsel özgürlük için. Doğanın zorluklarına karşı özgürlük elde edebilmek için teknolojik imkanlara da kavuşmak gerekiyor. Kendisini toplumsal zorunluluklarla ve denetimlerle kuşatılmış olarak görmeyen ilk çağların insanı bu bakımdan ne kadar özgürdü. Ama bir yandan da soğuk, açlık, vahşi hayvan şiddeti gibi etkenlere maruz kalma yüzünden ne kadar az bir özgürlük alanına sahipti. ken, yoksul insanlar, teknolojik toplumun dışında özgürlüklerinden mahrum bir yaşam sürmek zorunda kalıyorlar. En büyük devlet yöneticilerinin iradesi, en büyük servet sahiplerinin iradesi ve en büyük bilim insanlarının ve teknologlarının iradesi, bugünkü teknoloji toplumunun egemen iradeleridir. Bu güçlerin yönlendirdiği teknoloji, dünyanın askeri ve politik olarak denetlenmesini ve ekonomik olarak da en yüksek ölçülerde sömürülmesini sağlayacak teknolojidir. Teknolojik yaratıcılık bu güçlerin inisiyatifinde kaldığı sürece, teknolojik eşitliğin, dolayısıyla da teknolojik imkânların yarattığı özgürlüğün gelişmesi düşünülemez.