Katalog

Bilim ve Düşünce Tarihi CBT 1478/17 Temmuz 2015 14 OOOF OFF LİNE Tanol Türkoğlu [email protected] Çarlık Rusya’sında Aydınlanma Çarlık Rusya’sında Aydınlanma çağının II. Katerina’nın iktidarı döneminde başladığını söyleyebiliriz. Dijital Köprü Kurabilmek Yaşama sevincimizin olmamasının nedeni dijitallikle ilgili değil. Zamanı tüketmek dışında bizi mutlu eden şeylerin neler olduğunu giderek unutuyor olmamız. Dijitalleşme eski köyün adetlerinin değişmesine yol açmakta olduğu için özellikle (dijital göçmen denilen) yaşça kıdemlilerin hışmına uğramakta. Oysa göz ardı edilen bir husus var. Eskilerin de bu hayatta hâlâ değiştirmek istedikleri şeyler var ve dijitalleşme bunu sağlayabilir. Dijital ortamı hiç bu gözle değerlendirdiniz mi? Örneğin insanlar arasında olmasını (ya da yeniden anımsanmasını) arzu ettiğiniz sosyal ilişki modelini dijital ortamdaki etkileşim çerçevesinde oluşturmayı denediniz mi? Dijital dünyadaki etkileşim genellikle bizim kafa yapımızda olmayan bir içerik söz konusu olduğunda ona eleştiriler yağdırmak refleksi üzerine kurulmuş durumda. Dijital zamanımızı en çok “öteki”ni ayıplamaya, kızmaya, küfürler savurmaya ayırıyoruz. Eğer böyle bir içerik yoksa sıkıntıdan patlıyoruz. Oysa dijital ortam bir potansiyele daha sahip. Olmasını istediğiniz insan ilişkilerini kurmak, oluşturmak için harekete geçebilirsiniz. İnsanlar arasındaki ilişkilerde giderek zayıflayan, güçlendirilmesini, belki de yeniden anımsanmasını arzu ettiğiniz şeyler nelerdir? Bunlardan bir ya da birkaç tanesini gerçekleştirmek için siz ne yapabilirsiniz? Örneğin dini bayramlarda eskiden en büyük gelenek küçüklerin büyüklerini ziyarete gitmesiydi. Bugün hem büyük şehirlerdeki ulaşım problemi nedeniyle, hem de bu bayramları bir tatil fırsatı olarak değerlendirmeye neden olan zihinsel ve fiziksel yoğun çalışma temposunun bir sonucu olarak eğilim değişti. İmkânı olan kendisini bir tatil mekânına atıyor. Birkaç gün kafa dinliyor. Diyelim ki siz eskinin bayram kültürünü yeniden canlandırmak istiyorsunuz. Ve diyelim ki yukarıdaki iki sebebi aşma imkânınız yok. Ne yapardınız? Dijital dünyayı “bayramlaşma” amacıyla nasıl kullanırdınız? Örnekler çoğaltılabilir. Ancak genellikle bu tür örnekler gündeme geldiğinde ilk tepki, “ben yapmayayım, başkası yapsın; hoşuma giderse eşlik ederim, herhangi bir detayını beğenmezsem de kıyasıya eleştiririm” şeklinde oluyor. Yaşama sevincimizin olmamasının nedeni dijitallikle ilgili değil. Zamanı tüketmek dışında bizi mutlu eden şeylerin neler olduğunu giderek unutuyor olmamız. Biraz da o nedenle çevremizde yaşama sevinci olan, yaşama sıkı sıkı tutunmuş birilerini gördüğümüzde pek çoğumuz şaşkınlık geçiriyor. Onu derhal karamsarlık diyarına çekmeye çalışıyoruz. Dünyada bu kadar sıkıntı varken senin karamsar olmaman düşünülemez diyoruz. Oysa dünya o kadar karamsar değil; senin arkasından dünyaya baktığın gözlüğün camları kararmış. Dünya kara olduğu kadar ak da. Dijital dünyanın yenileri, dijital yerliler, yaşama bu iyimser taraftan bakıyorlar. Onların içlerinde eskinin tortuları yok. Twitter kapatılmaya çalışıldığında ah ah vah vah yapmıyorlar. En kısa sürede VPN ya da başka çözümleri bulup, bunu sosyal medyadan herkese yayıyorlar. Keşke dijital göçmenlere de hayata iyimser açıdan nasıl bakabildiklerini belletebilseler. Onlardaki tecrübe dijital imkânlarla birleştiğinde dağı yerinden oynatır çünkü. Osman Bahadır B radikal düşünürlerden Rousseau’yu bile Rusya’ya çağırdı. Ancak Rousseau onun bu çağrısını kabul [email protected] etmedi. Yüz bin rublelik yardım teklifini de reddetti. Ama Diderot 1773’te Rusya’ya gitti ve beş ir felsefe, kültür ve eğitim hareketi olarak ay boyunca St. Petersburg’da kaldı. Bu süre içinAydınlanma’nın, Çarlık Rusya’sında II. Kade Katerina ile çok ilginç konuşmalar yaptı. (Bu terina (17291796) yönetimi döneminde görüşmeler Diderot et Catherine II (J.M.Tourneux, (17621796) başladığı kabul edilmektedir. Her Paris,1899) adlı kitapta yayınlanmıştır). ne kadar Aydınlanma düşüncesinin doğmasına Katerina II, 1767’de bir Yasa Komisyonu topyol açacak genel koşullar, Büyük Petro’nun (1672 lamış ve Aydınlanma’nın doğal hukuk kuramına 1725) reformlarıyla yaratılmışsa da, bu doğrultu inandığını, Rusya’nın tüm insanların doğal hakladaki düşünsel akımların ve gelişmenin 19. yüzyılın rına saygı gösteren hukuka bağlı bir devlet olacailk yarısında henüz ortaya çıkmamış olduğu bilin ğını söylemişti. Fakat köylülerin yarısından fazlamektedir. sını oluşturan serfler bu komisyonda temsil edilmiII. Katerina döneminde ise Rusya ilk kez Saray yordu. Puşkin bu komisyonu, “kaba bir köylü gülçevrelerinin görüşlerinden bağımsız bir düşünce dürüsü” olarak nitelendirmişti. Zaten Katerina da ortamının doğuşuna tanık oldu. Bu ortam esas 1768 Osmanlı savaşını bahane ederek bir süre olarak Fransız Aydınlanma düşüncesinin etkisi sonra komisyonu dağıtmıştı. Diderot, d’Alembert altında oluştu. II. Katerina, Fransız Aydınlanma ve Voltaire gibi Aydınlanma yazarları da daha düşüncesinin ülkeye girmesinsonra Çariçeye bağladıkları de ve yayılmasında destekleyici Katerina II (17291796) umutları yitirdiler. Diderot’nun bir tutum takındı. Ancak Çariçe Rusya’ya gidişi de ünlü Pugaçev Katerina’nın, Aydınlanma felsefeköylü ayaklanmasına rastlamıştı. sini, iktidarının güçlenmesi ve geRusya tarihinin en büyük köylü lişmesi için bir araç olarak kullanayaklanması (17731774) olan mak istediğini belirtmek gerekir. bu ayaklanmayı bastırdıktan sonBu genel tutumuna bağlı olarak ra Katerina II, artık doğal haklar Çariçe özellikle başlangıçta Aykavramını ve Montesquieu’nün dınlanma düşüncesine ve aydınfikirlerini reddediyordu. Diderot lanmacılara çok daha yakınken, Rusya’dan ülkesine dönerken, daha sonraki yıllarda toplumsal “Katerina despot olmayı istemegelişmelerin kendisi için tehdit seydi, sahip olduğu mutlak yetkiedici bir hal alması karşısında, lerini resmen reddetmesi gerekirözellikle de 1789 Fransız devridi” diye yazmıştı. minden sonra Aydınlanma düşünFransız Devrimi, Katerina’nın Ansiklopedicicesine ve aydınlanmacılara karşı bir tutum takındı. lerle olan ilişkisine kesin olarak son verdi. Fransa II. Katerina, “aydınlanmış monark” olma fikri Kralı’nın idam edilmesi onun için en büyük darni kendisine uygun buluyordu. Katerina’nın mutlak be oldu. Aydınlanmanın Rusya’daki temsilcilerine iktidarının karşısında büyük engeller yoktu. Eski karşı sert önlemlere başvurdu. Kendi döneminin gelenekler, Büyük Petro’nun zora dayanan reform iki büyük Aydınlanmacısından Radişçev 1790’da larıyla ya yıkılmış ya da zayıflamış durumdaydı. Sibirya’ya sürgün edildi. Novikov ise 1792’de Diderot, Çariçe’ye sunduğu bir raporda, aydın yargılanmaksızın Schlüsselburg kalesine hapsebir yöneticinin yolu üzerinde engel oluşturabile dildi. cek geleneklerin kaldırılmasının önemi üzerinde Katerina II’nin ikili tutumuna karşın, iktidarının durmuş ve “Fransa’nın geleneksel mülkiyet ilişkile birinci döneminde Aydınlanma düşüncesine ve riyle sımsıkı bağlanmış durumda olması yasalarda Aydınlanmacılara karşı olumlu tutumu yüzünden reform yapılmasını olanaksız kılarken, Rusya’da Rusya’da Aydınlanma düşüncesinin doğması ve İmparatoriçe majestelerinin yapamayacağı hiçbir gelişmesi için uygun bir ortam doğdu. Aydınlanşeyin bulunmaması ve yalnızca iyiliği düşünen biri ma düşünürü Nikolay Novikov (17441818) birolması, Rusya için büyük şans” diyordu. çok yayın yaptı ve bu yayınlarının tüm Rusya’da Katerina iktidara geldiğinde Fransız Ansik dağıtımını da bizzat kendisi sağladı. Onun yayınlopedicileri Voltaire, Diderot, M. Grimm ile ilişki ları sayesinde Rusya’nın uzak yörelerindeki insankurdu. Onların amaçlarını ülkesinde gerçekleş lar ilk kez Aydınlanmacı düşüncelerle tanıştılar. tirmek istediğini söyledi. Hatta Ansiklopedi’nin Kozelski, Aniçkof, Desnitski, Lopuhin, Gamaleya, Fransa’da çıkarılmasında güçlükler yaşanınca, Fonzivin, Radişçev vb. gibi yazarlar da Aydındaha sonraki ciltlerin Rusya’da basılmasını önerdi lanma düşüncesinin Rusya’da yayılmasına katkı(bu öneri gerçekleşmedi). Diderot’ya yazdığı bir da bulundular. Özellikle Aleksandr Radişçev’in mektubunda Voltaire, “Ne şaşırtıcı günlerde ya (17491802) Rus Aydınlanmasına etkisi büyük şıyoruz! Fransa felsefeyi bir suçlu gibi kovuşturur oldu. ken, İskitler (“Barbar” Ruslar) onu koruma öneriYararlanılan kaynaklar: sinde bulunuyorlar” diyordu. Katerina kendisinin Rus Düşünce Tarihi (Aydınlanma’dan Marksizme), Andrzej aslında bir cumhuriyetçi olduğu ve despotluğu Walichi, Çev: Alaeddin Şenel, İletişim Yayınları, İstanbul, 2009. yavaş yavaş ortadan kaldırmayı amaçladığı izle Rusya ve Ruslar (Erken Dönemden 21. Yüzyıla), Geoffrey Hosnimini vermeye çalışıyordu. Hatta bu nedenle en king, Çev: Kezban Acar, İletişim Yayınları, İstanbul 2011.