Katalog

FİZİK VE POLİTİKA CERN Hikâyesinin Aslı 2009’da bizimle birlikte tam üyelik başvurusu yapan İsrail bugün CERN üyesi. Tam üyelik başvurusunu geri çeken Türkiye ise henüz asosiye üye dahi olamadı. Serkant Ali Çetin, Doğuş Üniversitesi Fizik Bölümü Başkanı, CERNATLAS Deneyi Ulusal Temsilcisi, scetin@dogus.edu.tr 25 Temmuz Cuma günkü bir gazetede 12 Mayıs tarihine ait bir fotoğraf görünce şaşırdım. CERN’de çekilmiş olan bu fotoğrafta Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Taner Güneş ile CERN Genel Direktörü Rolf Heuer var. Türkiye’nin Asosiye Üyelik Anlaşması’nın imzalanmasından hemen sonra CERN direktörü, Bakan’a çeşitli tesisleri gösteriyordu. Bunun detaylarına biraz sonra değineceğim, şimdi habere dönelim. Haberin başlığı şu: “CERN’e üye Türkiye’de 18 üniversitede fizik boş kaldı”. Hayır efendim, bu haber ancak şu başlıkla doğru olurdu: “Yanlış bilim politikaları sayesinde Türkiye’de bu sene de 18 üniversitede fizik boş kaldı” ya da “1954’te kurulan CERN’e hâlâ üye olmayan Türkiye’de bu sene de 18 üniversitede fizik boş kaldı”. Evet başlık hem kurgulanışı hem de verdiği bilgi açısından yanlış. Türkiye 2 ay önce CERN’e üye olmuş olsa dahi bu fizik bölümlerinin doluluğunu sağlar mı? Kaldı ki Türkiye 2 ay önce CERN’e tam üyelik değil asosiye üyelik için imza attı. Yoksa fizik bölümleri sıfır çekerken Türkiye’nin CERN üyeliği nesine gerek mi denmek isteniyor? manya, Belçika, Danimarka, Fransa, Hollanda, İngiltere, İsveç, İsviçre, İtalya, Norveç, Yugoslavya, Yunanistan). 2000’e kadar bu sayı 20’ye çıkıyor (Almanya, Avusturya, Belçika, Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Hollanda, İngiltere, İspanya, İsveç, İsviçre, İtalya, Macaristan, Norveç, Polonya, Portekiz, Slovakya, Yunanistan). En son 2014’te İsrail’in eklenmesiyle CERN’e üye ülke sayısı 21 oldu. Peki, Türkiye nerede? 1961’den beri gözlemci statüsü ile neyi gözlemliyor? Bunun detaylarını barındıran bir yazıyı TOBB Ekonomik Forum dergisinin Ekim 2012 sayısında çıkmış olan “Kime Yaradı” başlıklı yazıda bulabilirsiniz (http://haber.tobb.org.tr/ekonomikforum/2012/10/054059.pdf). Türkiye Atom Enerjisi Kurumu (TAEK), 2006 yılından itibaren Avrupa Nükleer Araştırma Merkezi (CERN) ile ilgili ülkemizde yürütülen etkinlikleri koordine etmek, bilimsel etkinliklere katılmak, ülkemizde yürütülen çalışmaları finansal olarak desteklemek ve CERN çalışmalarında ülkemizi temsil etmek üzere görevlendirildi. Bunun ardından CERN’de yer alan ATLAS, CMS, ALICE, CAST, ISOLDE deneylerine ve CLIC çalışmalarına Türkiye’den katılan araştırmacıların projeleri TAEK tarafından desteklenmeye başlandı (http:// www.taek.gov.tr/ egitimarastirma/ cern.html). Ülkemiz ile CERN arasındaki ilişkinin çerçevesini belirleyen TAEKCERN İşbirliği Anlaşması 14 Nisan 2008 tarihinde Cenevre’de imzalandı. CERN ile yürütülen çalışmaların esaslarının ortaya konulması ve gerektiği durumlarda çalışmalarla ilgili bilimsel destek alınmasıyla ilgili olarak, CERN’deki deneylere katılan ve yüksek enerji fiziği alanında uzman olan 12 bilim insanından oluşan CERN Bilim Komitesi 24 Kasım 2006 tarihinde kuruldu. Bu komitede, projeler değerlendirilmekte ve CERN kapsamında ülkemizde yürütülen etkinlikler hakkında kararlar alınmakta idi. Mart 2009’da Türkiye CERN Konseyi’ne tam üyelik başvurusunu yaptı. Aynı anda 5 ülke başvurdu: Güney Kıbrıs, İsrail, Sırbistan, Slovenya ve Türkiye. Aralık 2010’da CERN Konseyi bu 5 ülkenin başvurularını değerlendirerek adaylık sürecine geçmelerini onayladı. Türkiye ile CERN arasındaki müzakerelerin başlaması maalesef hemen olmadı, CERN’den gelecek inceleme komitesine bir türlü davet gönderilmedi. Sonunda CERN inceleme komitesi geldi, incelemeleri sonucunda son derece olumlu ayrıldı ve Ekim 2011’de adaylık sürecine yö nelik müzakereler başladı. Eylül 2012’ye kadar ülkemizin tam üyeliğe geçiş ile ilgili öngördüğü süreyi bildirmesi bekleniyordu (2 ile 5 yıl arasında bir geçiş süresi sonrası tam üye olunabiliyor), bunun yerine Ekim 2012’de ülkemiz CERN’e tam üyelik başvurusunu geri çektiğini ve başvurusunu asosiye üyelik için sürdürmek istediğini bildirdi. Asosiye üyeliğin imzalanması dahi Mayıs 2014’te oldu ancak TBMM onayı olmadığından henüz yürürlükte değil. Başından beri bu çalışmaların ve girişimlerin içinde olan birisi olmama rağmen Türkiye’nin CERN üyeliği başvurusunu geri çektiğini CERN yönetiminden öğrendim. Benzer şekilde mayıs ayında asosiye üyelik anlaşmasının imzalanacağını da CERN yönetiminden duydum ve CERN’ün davetiyle imza törenine Türk heyetini karşılayan CERN heyetinin parçası olarak katıldım. 1997’den beri CERN ATLAS deneyinin üyesiyim. 2002’de doktoramı Boğaziçi Üniversitesi Fizik Bölümü öğretim üyesi Prof. Dr. Engin Arık danışmanlığında ATLAS deneyinde tamamladım. Engin Arık Türkiye’nin CERN üyeliği için ömrü boyunca mücadele vermiş bir bilim insanıdır. Evrenin sırlarını ortaya çıkarma çabasının beraberinde jenerik teknolojilerin (parçacık algıçları, parçacık hızlandırıcıları, veri iletim ve işleme sistemler vb) geliştirildiği dünyanın bu en büyük laboratuvarına Türkiye’nin üye olmasının önemini çok iyi biliyordu. Onun ve buna inanan bir avuç bilim insanının çabalarıyla yukarıda bahsettiğim momentuma 2006’da erişildi. Ancak 30 Kasım 2007’de Isparta uçak kazasında uçaktaki kimse kurtulamadı; Prof. Dr. Engin Arık ile birlikte Boğaziçi ve Doğuş üniversitelerinden toplam altı fizikçi o uçaktaydı. Gelinen noktada şuna dikkat etmek lazım, 2009’da bizimle birlikte tam üyelik başvurusu yapan İsrail bugün CERN üyesi. Tam üyelik başvurusunu geri çeken Türkiye ise henüz asosiye üye dahi olamadı. Bir de bu süreçte ilgili alandaki gelişmelere bakmak lazım. Acaba Türkiye üyelik başvurusunu hazırlarken ve yaptıktan sonra yurtiçi yapılanmayı nasıl destekledi? 20062007 yıllarında projelerde daha fazla öğrenci yer alabilmeye, CERN’e uzun süreli çalışmalar için gidilebilmeye, ulusal ve uluslararası toplantılara katılabilinmeye ve çalıştaylar düzenlenmeye başlandı. Ancak 2008 sonrasında CERN Bilim Komitesi hiç toplantı için çağırılmadı. 2009 sonrasında ise CERN dışındaki seyahatler desteklenmemeye başlandı, örneğin deneyin başka bir ülkede düzenlediği yıllık toplantısına artık gidilemiyor. Deney gruplarının ulusal çalıştaylar düzenlemesi desteklenmemeye başlandı. Resmi harcırah cetvelinde belirtilen gündeliklerin %50’si kesilmeye başlandı. CERN’e gitmek için havaalanına kadar olan ulaşım masrafları (otobüs, taksi, tren, feribot vb.) karşılanmamaya başlandı. Uzun süredir üyesi olunan deneylerin sözleşmeleri yenilenmemeye başlandı. Büyük deneylerde doktoralı araştırmacı sayısına sınır getirilmeye başlandı. CERN’de 6 aydan fazla kalan araştırmacıların zaten %50 kesilmiş olan harcırahlarına ek olarak 1/3 kesinti daha yapılmaya başlandı. Muhasebe süreçleri bahane edilerek aralık ve ocak aylarında seyahatler desteklenmemeye başlandı. Vakıf üniversitelerindeki öğretim üyelerine devlet memuru olmadıkları gerekçesiyle harcırah cetvelinde öğrenciler için öngörülen gündelik üzerinden işlem yapılmaya başlandı. Hiçbir donanım desteği verilmedi. Türkiye’de bulunduğu sürede öğrenciler hiç destek alamadı. Kısacası destek denmesi son derece zor şartlar oluştu BAŞVURU GERİ ÇEKİLDİ! CBT 143114 /22 Ağustos 2014 Kelime cambazları asosiye üyeliği “ortak üyelik” olarak nitelendirdiğinden medyamız da ortaklıkla üyeliği özdeş görüp kısaca “üyelik” olarak kullanıveriyor. Halbuki Türkiye o fotoğrafin çekildiği tarihte “asosiye” yani “kısmi” ya da “eksik” üyelik anlaşmasını imzaladı, tam üyelik değil yani. Çoğu tarafından bilinmeyen bir husus da o anlaşmanın TBMM’de onaylanmadan resmiyet kazanmadığı; ve evet henüz onaylanmadı, yani Türkiye henüz asosiye üye dahi değil. Türkiye 1961’den beri gözlemci konumunda, detayları http://council.web.cern.ch/council/en/Governance/ composition.html adresinde bulabilirsiniz. CERN’ün kuruluş ve kompozisyonunun kısa bir özetine bakmakta fayda var. 1952’de Avrupa Nükleer Araştırma Konseyi (Conseil Européen pour la Recherche Nucléaire CERN) oluşturuluyor. Bundan iki sene sonra, 1954’te, Avrupa Nükleer Araştırma Organizasyonu kuruluyor ama adı CERN olarak kalıyor. 1954’te kurucu 12 ülke var (Al PEKİ, TÜRKİYE NEREDE?