Katalog

ÖNEMLİ: 6 Haziran’da Venüs, Güneş’in önünden geçecek Türkiye’nin de bulunduğu bölgede, Güneş, üzerinde küçük bir leke (Venüs) ile doğacak. Üstorta bölümün sağındaki “Venüs Lekesi” 2 saati aşkın süre ile izlenebilecek. Bir dahaki geçiş 125 yıl sonra! M. E. Özel, Çağ Üniversitesi Uzay Gözlem ve Araştırma Merkezi/Tarsus Mersin, meozel@hotmail.com Solda: Venüs’ün 1882 geçişinin fotoğrafı. 2012 geçişinin geometrisi, 6 Haziran sabahı Güneş doğuşunda, Venüs, görünen orta çizgiye göre sağ tarafta, bu resimdeki Venüs’e göre hemen hemen tam simetrik noktada olacak ve bu noktadan sağa, Güneş’in kenarına doğru hareket edecek ve yaklaşık 08:30 civarında diski terk edecektir. Sağda: Venüs’ün 2004 geçişi sırasında gözlenen “siyah damla” etkisi. 2012 geçişinde bu etki, Venüs’ün Güneş diskinden çıkışı sırasında, diskin sağ üst kenarında, yaklaşık saat 02 konumunda gerçekleşecektir. V enüs Geçişi, ABD, Kanada gibi batı yarıküredeki ülkelerde 5 Haziranda, Türkiye’nin de olduğu doğu yarıküresinde ise 6 Haziranda gerçekleşecek. Bu geçiş sırasında astronomlarca yapılabilecek ölçümler (özellikle Venüs atmosferi ile ilgili çalışmalar) önemli sonuçlar doğurabilir. Önce kısa bir özet: Venüs Geçişi gözlemleri, teleskoplu dönemde ilk kez 1639’da İngiltere’de J.Herrocks tarafından gözlendi ve Venüs’ün dünyamıza uzaklığı 0,639 Astronomi Birimi (AB=149,5 Milyon km) olarak hesaplandı. Daha sonraki geçiş çiftleri (17611769 ve 18741882 yıllarında) farklı gruplarca gözlendi ve AB için daha doğru değerler elde edilerek Güneş sisteminin gerçek boyutları (Güneş’in Dünya’ya uzaklığı dahil) doğru şekilde hesaplanabildi. Bunu takip eden 176169 ve 187482 geçişleri sırasında, Venüs’ü iyi ekipmanlarla hazırlanmış astronomlar ordusu bekliyordu. Teleskop öncesi geçişler için eldeki en güvenilir kayıtlar ise, İbni Sina tarafından yapıldığı kayıtları olan 24 Mayıs 1032 geçişine ait olandır. İbni Sina’yı haftaya ele alacağız. Çağdaş Güneşmerkezli gezegen sistemimizde Venüs, 125 yılda bir, 8 yıllık aralarla peş peşe 2 kez Güneş’in önünden geçmekte ve Dünya ile Güneş arasında ve Güneş’e daha yakın bir gezegen olduğunu tekrar kanıtlamakta. Venüs, bundan 8 yıl önce (Haziran 2004), Teleskopsonrası 4. dönemin ilk geçişini yapmıştı. 2012 geçişi ile yeni bir 125 yıllık bekleme dönemi başlayacak ve bundan sonraki 8 yıl aralıklı, 6. dönem Venüs geçişleri için 11 Aralık 2117’de gerçekleşecek. 6 Haziran 2012 geçişinin tüm dünyadan gözlenebilirliği için NASA tarafından hazırlanan haritaları kullanabiliriz. Buna göre, o sabah, Türkiye’nin de bulunduğu bölgede, Güneş, üzerinde (yaklaşık üstorta bölümünde) küçük bir leke (Venüs) ile doğacak ve 2 saati aşkın süre ile izlenebilecek. Venüs’ün Güneş diski üzerindeki hareket çizgisi (NASA hesaplarına göre) ilgili şekilde verildi. Görüldüğü gibi, Venüs’ün Güneş diskinin üzerinden tüm geçiş süreci 7 saat kadar sürmektedir. 6 Haziran’da Türkiye’den de izlenecek durumda ise, Venüs’ün gözlenmesi, Güneş’in doğuşundan 3 saat sonrasına kadar mümkün olacak. 2012 Geçişi, bir yanı ile, Isfahan’da İbni Sina’nın güneş batarken yaptığını not ettiği 1032 gözlemine benzeyecek: 1032 olayında, Venüs Güneş diskine, çıplak gözle veya isli camlarla gözlemlere olanak verecek şekilde Güneş’in ufka çok yakın olduğu batış evresinde girmiş ve ½ ila 1 saat mertebesinde bir süre disk üzerinde ilerleyerek, Venüs’ün kesinlikle YerGüneş arası bölgede olduğunu kanıtlamıştır. 2012 Geçişi, ülkemizden yapılacak gözlemlerinde, Güneş, doğuş sırasında ve bu nedenle yine ufka yakın (gözlem yapmanın nisbeten kolay olacağı) bir geometride bize Venüs’lü bir görüntüsünü sunmaktadır. Basit önlemlerle (örneğin, 2006 Güneş tutulması sırasında edinilmiş Güneş tutulması gözlükleri ile) yapılacak gözlemler, Venüs’ün parlak Güneş diski üzerinde kolayca seçilmesini sağlayacak. Ufka yakın olmanın yaratacağı büyütme (mercek) etkisi de, Venüs’ün fark edilmesini ayrıca kolaylaştırabilir. REFERANSLAR R. Jackson, “İslamda 50 Önemli İsim” (Fifty Key Figures in Islam), Çev. N.Koltaş, Ayrıntı Yayınları, 2012, Istanbul, F.Espenak, 2004, http://eclipse.gsfc.nasa.gov/transit/catalog/VenusCatalog.html C.Sagan, Kosmos, 1981. NOTLAR [1] Ancak, belirtmeliyiz ki verilen şekildeki alfa tepe açışı, dünyanın çapının (12600 km) alt kenar alınması durumunda bile 25 yay saniyesi (”)= 0,007 derece= 7/1000 derece) mertebesinde olacaktır. Türkiye’nin bir ucundan diğer ucuna (2000 km) bir taban altında bu açı, 25/6 yani ~ 4” civarında bir değere düşer. Tipik 5001000km’lik taban uzaklıkları için, 23 yay saniyesi büyüklüğünde (< 1 derecenin binde biri ) açılar söz konusu olacağından, herhangi anlamlı bir VenüsDünya uzaklığı hesabı yapabilmek için çok hassas ölçümlere gerek olacağı açıktır!) GÖZLEM UYARISI ve GÖZLEM İPUÇLARI Venüs’ü görmek ve hareketini takip için çıplak gözle Güneş’e 1 saniyeden uzun süreli bakılamaz. Yani, filtresiz Güneş’e bakılmamalı. 35 saniyelik kısa sayılacak bir bakış bile göz retinamızdaki sinirleri yakabilir ve bizi kalıcı körlükle karşı karşıya bırakabilir. Retinamızda acı sinirlerimiz olmadığından bu sırada bir acı da duymayabiliriz! Güneş’e bakmak için, 2006 Güneş tutulması sırasında bazı yayın organlarınca da dağıtılan Güneş gözlükleri kullanılmalıdır. Uygun güneş filtresine sahip bir teleskopla yapılacak gözlemler sırasında Venüs’ün güneş üzerindeki göreli konumunu duyarlı bir zaman bilgisi ile not etmek gereklidir. Özellikle Venüs’ün Güneş diskine içte ve dışta değdiği “bağlantılı damla” konumlarının zamanlarının ve gözlem yapılan yerin koordinatlarının duyarlı bir şekilde belirlenmesi, burada verilen GüneşVenüsYer geometrisi şeklimizin de yardımı ile Venüs’e olan uzaklığın ölçülmesi çabalarını tekrarlamak için gereklidir. Venüs’ten dünya üzerindeki farklı gözlemciler arası uzaklıkla oluşacak, tepesi Venüs’teki üçgenin tepe açısı 35 yay saniyesi mertebesinde olacağı için, oldukça yüksek duyarlıklı konum ve açı gözlemlerine gerek olacaktır. Olay sonrasında yapılacak her türlü ölçümün Türk Astronomi Derneği’nin web sitesine (www.tad.edu.tr) göndererek diğer gözlemcilerle de paylaşmanızı öneriyoruz [not 1]. 2 SAAT İZLENECEK Solda: NASA’ya göre 56 Haziran 2012 Venüs geçininin yeryüzünden gözlenme bölgeleri. Türkiye’yi de içeren sağorta bölümlerde, 6 Haziran sabahı Güneş, yüzeyinin yaklaşık olarak şekildeki (sağda), “greatest transit” noktasının biraz daha sağında (eğimli hattın yaklaşık ‘2’ noktasında) pozisyonunda, üzerinde bir leke (Venüs) ile doğacak, konuma göre değişen sürelerde Güneş diski üzerinde oldukça yavaş bir şekilde hareket ediyor görünecek. Venüs, Güneş’in yüzeyi terkedişi sırasında Güneş diskine iç temas noktasına yaklaşık 2 saat 15 dakika sonra, dış temas noktasından ayrılışa da bundan 15 dakika kadar sonra ulaşacak. Venüs’ün Güneş önünden geçiş geometrisi.Yeryüzünden (solda) birbirinden farklı 2 noktadan (mavi ve kırmızı) yapılacak hassas gözlemler sırasında, Güneş (sağda) üzerinde belirlenecek farklı izler (kırmızı ve mavi) arasındaki açıklık bize Dünyadan Venüsü gören ? (alfa) paralaks açısını verecektir. Bir kenarı ve bu kenar üzerindeki açıları bilinen üçgenin çözümü de alfayı elde etmede kullanılabilir. Böylece Venüs’e uzaklık elde edilebilmektedir. (Aşağıda, “Not 1” olarak verilen uyarıya dikkat) CBT 1315/9 1 Haziran 2012