Katalog

O SICAK, YUMUŞACIK DUYGU Tanıdık ve yakınları seçmemizin nedeni, doğal seçilim İnsan beyni doğal seçilim yoluyla kendi genlerini taşıyanları ve kendisiyle sürekli etkileşim içinde olanları gözetmek üzere evrilmiş. Yabancılara karşı en doğal tepkinin en iyi koşullarda kayıtsızlık, çok daha sıklıkla da korku ve nefret olması tümden öngörülebilir bir durum. B ebeklerin davranış biçimleri, sevecenliğin insanların doğuştan sahip oldukları bir özellik olduğunu gösteriyor. Ancak sevecen davranışın yabancılara yöneltilmesi biraz çaba gerektiriyor... Gelenek ve ahlakı (törellik) araştıran bilim insanlarının birçoğu, insanların neden kötü davrandıkları konusuna ilgi gösterirlerken, Yale Üniversitesi gelişimsel ruhbilim uzmanlarından Paul Bloom, neden nazik davrandıklarını merak ediyor. İnsanlar yardım derneklerine olağanüstü miktarlarda para yardımında bulunuyor, kan bağışlıyor, yolunu yitiren gezginlere yön gösteriyor ve gündelik yaşamlarında daha nice iyilikler yapıyorlar. Çağdaş insanların çoğu zaman bencil ve acımasız olmaları bizlere hiç de şaşırtıcı gelmezken, böylesine sevecen davranışlar nedense hayret uyandırıyor. Bloom da, gelişimsel bir ruhbilimci olarak, sevecenliğin kökenlerini bulmaya çalışıyor. Görünüşe bakılırsa sevecenlik, kültür ya da yetiştirmenin bir ürünü olmaktan çok, büyük ölçüde insanın doğasından kaynaklanan bir özellik. Ekonomi uzmanı Adam Smith’in uzun zaman önce dikkat çektiği gibi, acılar içinde kıvranan birini gördüğümüzde bu acıyı bir ölçüde kendimiz de yaşıyor ve ondan kurtulmaya çalışıyoruz. Son araştırmalar bu durumun bebekler için bile geçerli olduğunu ortaya koyuyor. Bebekler ağlama sesi duyduklarında ağlamaya başlıyor ve birilerinin, içten içe de olsa, acı çektiklerini gördüklerinde mutsuz oluyor. Devinmeye başladıkları andan itibaren yardım etmeye çabalıyor ve sıkıntıda olan kişiye bir oyuncak ya da yiyecek uzatarak avutmaya çalışıyor. Bloom da yaptığı araştırmada başkalarının davranışlarını doğru ya da yanlış olarak değerlendirmemize olanak tanıyan yargı yeteneğimizin gelişme sürecini inceliyor. Yale Üniversitesi Bebek Bilişsel Merkezi’ni yöneten Karen Wynn ve British Columbia Üniversitesi’nden Kiley Hamlin ile birlikte sürdürülen araştırmada, kuklalardan yararlanılarak bebekler için bir dizi kısa oyun geliştirildi. KÖTÜ VE İYİ KUKLA Bu oyunların birinde karakterlerden biri tepeye tırmanmak için çaba harcamaktaydı. Kuklalardan biri ona yardımcı olmaya çalışırken, bir başkası onu aşağıya itmeye çalışmaktaydı. Bebekler daha sonra her iki kukla ile yüz yüze geldiklerinde henüz 6 aylık olan bebeğin bile seçimini “iyi kukladan” yana yaptığı görüldü. Kuklalardan birinin ne iyi ne de kötü davrandığı bir oyunda ise, bebeklerin yansız davranan kukla yerine iyi kuklayı, kötü davranan kukla yerine de yansız davranan kuklayı yeğledikleri görüldü. Bu da bebeklerin kendilerini iyi olan kişiye yakın hissederken, kötü kişiden uzak durduklarını gösteriyordu. Bloom ve arkadaşları daha yakın bir geçmişte de 3 aylık bebeklerin yargılarını araştırdı. O yaştaki bebekler bir şeye uzanmak istediklerinde yeterince uyumlu bir davranış sergilemeseler de, ilk aşamada uzanacakları şeye bakma eğiliminde oldukları daha önceki araştırmalardan biliniyordu. Bu durumda da, önceden kestirilebileceği gibi, bebeklerin kötü kuklaya değil de iyi kuklaya bakmaları onların bile seçimlerini iyi karakterden yana yaptıklarını gösteriyordu. Peki, tüm bunlar gerçekten törel yargılar mı? Söz gelimi, insanlar bebeklerin iyi karakteri ödüllendirme ve kötüyü cezalandırma konusunda güdümlenmiş olup olmadıkları sorusunu akla getirebilir. Bu soru şimdilerde sürmekte olan araştırmaların odağını oluşturuyor. Gelgelelim, şimdilik en azından bebeklerin üçüncü kişilerin ilişkilerinde sergiledikleri olumlu ve olumsuz davranışlara duyarlı oldukları ve bu davranışların kendi davranış biçimlerini etkilediğini söyleyebiliriz. Ancak başka araştırmalar bebeklerdeki sevecenliğin son derece sınırlı olduğuna işaret ediyor. KENDİ DİLİ KENDİ RENGİ Bebekler tanıdıkları şeylere yakınlık duyuyor: yabancı bir dili işitmek yerine, kendi anadillerini yeğliyorlar; beyazların çoğunlukta olduğu bir yerde yetişen bebekler beyaz yüzler gördüklerinde, siyahların çoğunlukta olduğu bir yerde yetişenler de siyah yüzleri gördüklerinde kendilerini daha rahat hissediyor. Bu tür tercihler zamanla önyargı ve davranışlara dönüşüyor. Yaklaşık 9 aylıkken bebekler yabancılara karşı daha kaygılı davranıyorlar ve zaman geçtikçe kendilerini gruplara ayırıp, dünyaya bizlere karşı ötekiler gözüyle bakmaya ve uzaktakilerle pek ilgilenmemeye başlıyorlar. Tüm bunlar hiç de şaşırtıcı değil. İnsan beyni doğal seçilim yoluyla kendi genlerini taşıyanları ve kendisiyle sürekli etkileşim içinde olanları gözetmek üzere evrilmiş. Yabancılara karşı en doğal tepkinin en iyi koşullarda kayıtsızlık, çok daha sıklıkla da korku ve nefret olması tümden öngörülebilir bir durum. İnsanın sevecenliği ile ilgili kuramın iki bölümden oluşması gerekiyor. Törellik duygusunun özünü her ne kadar insanın evrilen yapısıyla açıklasak da, bu duygunun gelişip güçlenerek yabancılara uzanması kültürümüzün, zekâ ve düş gücümüzün ürünüdür. Rita Urgan, New Scientist, 16 Ekim Doğru ile Yanlışın Kökenleri İnsanların bir arada olmak istemeleri, birbirlerine ilgi ve sevgi göstermeleri, aileye, dostlarına ve içinde yaşadıkları topluluğa değer vermelerinin ardında, beynin ilgi ve bağlanma bağlamındaki düzenlemeleri yatıyor. Sinirsel düzeneğimiz ile kültürel kurumlar arasındaki karşılıklı etkileşim de, törel tarihçemizi oluşturuyor. CBT 1243/8 14 Ocak 2011 T örel (ahlaki, geleneksel) değerler nereden geliyor? Eflatun’un cennetinden ya da başka herhangi bir yerden değil. Aristo, Konfüçyüs ve Darwin, değerlendirme edimini genelde biyolojik yaratıkların temel işlevlerinden biri olarak, törel değerleri de insan gibi yüksek düzeyde toplumsal ve akıllı canlılara özgü temel bir işlev olarak ele aldılar. Ne var ki, kısa süre önceye dek, çevre ile etkileşim içinde olan gen ağlarından oluşan beynin, nasıl olup da törelliği sağladığı konusuna bilimsel bir açıklama getirilemiyordu. Doğal seçilimin ne olduğu bilindiğine göre, başkalarını önemsemek ve onlara ilgi göstermek de, doğal seçilim kapsamına giren canlıların sağlıklı yaşamalarına katkıda bulunuyor olmalı. Evrimsel biyolojik (dirimbilim) uzmanları bunun nasıl işlediğini göstermek amacıyla çeşitli örnekler geliştiriyor. Gelgelelim, sinirbilim uzmanları özgecil davranışın beyinde nasıl oluştuğu konusundaki ilk ipuçlarına yeni yeni ulaşıyor. Törellik, görünüşe bakılırsa, beynin iç içe kenetlenmiş dört süreciyle biçimleniyor: a) yavruların yetiştirilmesi ve onlara duyulan bağlılıktan kaynaklanan ilgi; b) başkalarının içinde bulundukları ruhsal durumun tanınması sonucunda onların davranışlarını kestirebilmekten sağlanan yarar; c) kıt kaynakların dağıtılması ya da kitlelerin savunulması türündeki toplumsal bağlamda sorunlara çözüm