Katalog

Tsunami ma plakası aitına girmekte olduğu alanda oldu. Bu hareket, Sunda dalmabatma zonunda (Şekil 2) verev bir sıkışmaya sebep olur. Bu sıkışma büyük bir aktif ters faylanma yarattı ve 26 Aralık depremi ters faylanma (bir fay bloğunun öteki bloğun üzerine çıkması) kırılması (Şekil 1) sonucu 5.6 km derinlikte oluştu ve 1000 km'den fazla uzunluktaki bir plaka sınırını etkiledi (Şekil 2). Depremin sığ olması da büyük Tsunami yaratmasına sebep oldu. Çünkü bu büyüklükteki bir deprem ile deniz tabanına oldukça yakın oluşan kırılma bir büyük deniz suyu kütlesinin yukarı doğru hareketine ve bölgede deniz seviyesinin ani olarak kabarmasına yol açtı. •*t ,' Hlnt Okyanusu 4indistan Plakasi 17 Ağustos 1999 İzmit depreminde Kuzey Anadolu Fayı üzerinde ölçülen en büyük doğrultu atım 4,86 metre (Çemen ve diğerleri, 2000) ve kınlan fayın uzunluğu 100 km civarmdaydı. Bu rakamlar gözönüne alınırsa 26 Aralık 2004 Kuzey Sumatra depreminin devasaltğı bir kez daha anlaşılır. de bir makale olarak yayınlanmas ı n d a n sonra bu düşünce tamamen degişti ve Atlanbk Okyanusunda da Tsunami olabileceği kanaati ortaya çıkb. B u m a k e 1e (Driscoll, N., J. Weissel and J. A. Goff 2000) özetle, Amerika'nın Doğu Atlanbk sahilleri kıta sahanlığı yamaçlarında (Continental Slope) ve vadi1e r i n d e (Submarine Canyons) oluşacak yılda büyük denizaltı depremleri ve bunlar ile alakalı Tsunamiler olmaması (Bölgedeki en son Tsunami 1861 Batı Sumatra depremi ile ilgili); ve 2) Güney Asya ülkeleri ekonomik olarak gelişmekte olan ülkeler sınıfında olduğu için bilimsel ve teknolojik çalışmalara gelişmiş Batı ülkelerinden çok daha az kaynak aktarılabilmesidir. Eğer Güney Asya'da bir erken uyarı sistemi olsaydı Doğu Hindistan ve Sri Lanka sahillerini boşaltmak veya insanlan kıyıdan içerilere çekmek için yeteri kadar zaman vardı. Tsunaminin Hindistan sahillerine varmasının iki saati bulduğu düşünülürse, buradaki hemen hemen bütün herkesi sahilden en az 3 veya 5 km içerilere çekmek için yeterli zaman vardı. Tsunami dalgalarının Endonezya, Malezya ve Tayland sahillerine varması hem Doğu Hindistan sahillerinden çok daha çabuk oldu ve hem de Tsunami bu sahillerde çok daha kuvvetli hissedildi. Fakat yine de iyi kullanılan, inanılır bir erken uyan sistemi Endonezya, Malezya ve Tayland'daki can kaybını azaltırdı. Çünkü, kıyıda yaşayan veya orada tatillerini geçiren insanlar için üçbeş ve hatta biriki dakikalık bir bir erken uyan bile birçok insanın sahilden biraz içerlere çekilmeleri veya otellerin üst katlanna çıkmaları için gerekli zaman sağlayabilirdi. Bu durumda, feleketin boyutları bir hayli küçülürdü. Sanıyorum, gelecek beş sene içinde Güney ve Güneydogu Asya sahilleri için bir Tsunami erken uyan sistemi geliştirilecek. Bu uyan sisteminin teknolojisi mevcuttur ve maliyeti en fazla herhalde 1015 milyon dolar civarındadır. Böyle büyük bir felaketin önlenebilmesi veya boyutlarının küçülmesi için çok ucuz bir fıyat. Fakat, bu felakette hayatmı kaybeden 125 bin kişi için çok geç bir önlem... (*) Prof. Dr. İbrahim Çemen Oklahoma State Üniversitesi Jeoloji Bölümü Başkanı Stillwater, Oklahoma, A.B.D eposta: icemen@okstate.edu Değinilen Kaynaklar: Çemen, I., Gökten, E., Varol., B., Kılıç, R.r Ozaksoy, V., Emre, C, and Pinar, A., 2000, Turkish Earthquakes Reveal Dynamics of Fracturıng along a Major StrikeSlıp Fault Zone; EOS, Transactions, American Geophysıcal Unıon, cilt 81, no 28, s. 309 and 313. Driscoll, N., J. VVeissel and J. A. Goff, 2000, En echelon cracks along the outer continental shelfImplicatıons for submarine landslıdes and l.sunamıs, Geology, 28, 407410 http://earthquake.usgs.gov/eqinthenews/2004/usslav/ Keller, A. E., 2000, Knvıronmental Geology, Eıght Editıon, Prentıce Hall, Internatıonal, London, 561 s. McGeary, D., Plummer, C. C, and Carlson, H. D., 2004, Earth Revealed, Fifth Edıüon, McGrawHıll New York, 574 s. Andeman ^ Adalari Açıklamalar 26 Aralık Depremi Artçi Depremler O 5.705 00 O SS1 6*0 İZMİT VE SUMATRA DEPREMLERİ f 17 Ağustos 1999 depremi Kuzey Anadolu Fayı üzerinde doğrultu atım (fay bloklannın yatay yönde hareketi) sonucu oluştu. Bu karakteri ile Kuzey Sumatra depreminden farklıdır. Ters faylanma ile alakalı depremler ülkemizde Güneydogu Anadolu ters faylanma kuşağında olmaktadır. Buradaki en son deprem Ms=6.6 magnitüdlu, 1975 Lice Depremidir. Guneydoğu Anadolu'daki ters faylanma kuşağı üzerinde son 30 senede önemli bir deprem olmamışür (Kandilli rasathanesi veb sayfası verisi). 17 Ağustos depremi magnitudu Mw (Yarattığı sismik moment cinsinden) 7.4'dür. 26 Aralık Depremi Mw = 9.0 magnitüdündedir. Yani, 26 Aralık 2004 Kuzey Sumatra depremi 17 Ağustos 1999 İzmit depreminden çok daha büyüktür. 26 Aralık ile 28 Aralık 2004 arasında oluşan artçı depremler ters fay kırılmasının Burma plakası içinde 1200 km uzunluğundaki bir alanı etkilediğini göstermektedir. Deniz albnda hemen saha çalışmaları yaparak atım ölçmek mümkün olmamasına rağmen, sismik verilerin ilk değerlendirilmesi 26 Aralık depremi ile oluşan faylanma üzerindeki ters atımın 15 ve belki de 20 metre kadar olabileceğini göstermektedir. 17 Ağustos 1999 İzmit depreminde Kuzey Anadolu Fayı üzerinde ölçülen en büyük doğrultu atım 4,86 metredir (Çemen ve diğerleri, 2000) ve kınlan fayın uzunluğu 100 km civarındadır. Bu rakamlar gözönüne alınırsa 26 Aralık 2004 Kuzey Sumatra depreminin devasalığı bir kez daha anlaşılır. Önümüzdeki günlerde yapılacak deniz altı batimetre çalışmalan ve sismik data değerlendirilmeleri ile, 26 Aralık depremi ile oluşan fay kırığının geometrisi ve üzerindeki atım daha iyi anlaşılacakbr. 0 6.41 640 O6BI7J0 Levha stnırtan ^ Kttakrta carpısması X İs •*= 4 1 •JOkyanus açılması Sol yönlü atım Sag yönlü atım OkyanusOkyanus carpısması Okyanus açılması Hindistan Plakasi Avustralya Plakaai .A. Dalmabatma zonu A Volkanlar Sekil 2: 26 Aralık 2004 Kuzey Sumatra depreminin hiposenter konumunun, bölgedeki plaka dagılımını ve bunların birbirlerine göre hareket yönlerini gösteren tektonik haritası. (Amerikan Jeoloji Dairesi web sitesinden değiştirilerek alındı). Deprem ters faylanma (bir fay bloğunun öteki bloğun üzerine çıkması) kırılması sonucu 5.6 km derinlikte oluşmuş ve 1000 km den fazla uzunluktaki bir plaka sınırını etkilemiştir. ler olmuştur. Bu Tsunamiler özellikle Havvaii, California ve kuzeybatı Amerika kıyılarında önemli can ve mal kayıplarına sebep oldu. Bunun üzerine 1960'larda bütün Pasifik sahilleri için bir Tsunami erken uyan sistemi geliştirildi. Bugün Şili'den Alaskaya oradan Japonya'ya kadar uzanan Pasifik çemberi içinde ve Havvaii adalannda Tsunami erken uyan sistemi istasyonları var. Bu istasyonlar Amerikan Okyanus ve Atmosfer Dairesine bağlıdır. Pasifik Okyanusu çevresinde olacak bir depremden hemen sonra deprem bolgesinde oluşacak lokal deniz seviyesi değişimleri bu istasyonlardaki aletler ile uydu teknolojisi kullanılarak ölçülmekte ve Tsunami olasılığı hakkında uyanda bulunulmaktadır. Bu istasyonlar ayrıca gelgit olaylarını da gözlemlemekte ve oluşabilecek kuvvetli gelgit dalgaları hakkında da uyanda bulunabilmektedir. büyük bir heyelanın Doğu Amerika sahillerinde Tsunami dalgaları yaratabileceğini jeoloji ve jeofizik verileri ile işaret etb. Son üç senedir Texas Üniversitesinde ve bazı Doğu Amerika üniversitelerinde (örneğin Columbia Üniversitesi) bu konuda ayrıntılı calışmalar yapılmakta ve kıta sahanlığında büyük su alb heyalanları olabilecek yerler tesbit edilmektedir. Bu calışmalar sonunda Atlantik Okyanusu sahilleri için de bir erken uyan sistemi geliştirilmesinin gerekliliği ortaya çıkb. 26 Aralık Kuzey Sumatra depreminden sonra Amerika'daki bilim adamları arasında Doğu Amerika sahillerinin (Boston'dan Miami'ye kadar) de erken uyan cihazları ile donatılması gerekbği fikri hakim oldu. Gelecek beş veya on sene içinde bütün Doğu Amerika sahilleri erken uyan sistemleri ile donablacak. FELAKET ÖNLENEBİLİR MİYDİ? Sunda dalmabatma zonunun aktif ters faylar içerdiği ve burada oluşacak bir büyük depremin bütün Güney Asya'da Tsunami oluşturabileceği bilinmesine rağmen, Tsunami erken uyan sistemi Güney ve Güneydogu Asya kıyılan için şimdiye kadar geliştirilmemişti. Bunun birçok nedeni var: En önemlileri herhalde, 1) Güney Asya'da son elli TSUNAMİ ERKEN UYARI SİSTEMÎ Dünyada bugüne kadar bilinen en büyük deprem (Mh9.5) olan 1960 Şili ve ikinci büyük deprem olan 1964 Alaska Prens VVilliams (M=9.2) depremlerinden sonra Pasifik kıyılarında büyük Tsunami ATLANTİK OKYANUSU VE TSUNAMİ Bundan beş sene öncesine kadar, Atlantik Okyanusu çevresinde Tsunami olamayacağı bilim çevrelerinde hakim olan bir düşünceydi. Fakat, 2000 senesinde Texas Üniversitesindeki bir Jeofizik grubunun bu konuda yaptığı araştırmaların Geology adlı çok saygın bilim dergisin 929/198 Ocak 2005