Katalog

Depremle gelen ölüm dalgaları Beklenen Marmara depreminin biiyük bir heyelan oluşturup oluşturmayacağını önceden kestirmek çok zor, ancak araştırmalar bize kuzey ve güney sahiller için böyle bir riskin gözardı edilemeyeceğini gösteriyor. Matematik modellememizde, 5 metre hatta daha yiiksek dalgalarm sahile ulaşmasının imkânsız olmadığı görüldü. Periyotları yaklaşık 15 dakika ile bir saat arasında değişen tsunami dalgalarının okyanusların bir tarafından diğerine yolculuk edecek kadar enerjileri vardır, örneğin Peru sahilinde olan bir depremin oluşturduğu dalgalar 1011 saatlik bir yolculuktan sonra Havraii sahillerinde çok ciddi hasar yaratabilir. Geçtiğimiz hatta Sumatra açıklarında meydana gelen 9 biiyiiklüğündeki deprem sonucunda bir çok iilkede yaşanan trajedinin ardında işte böyle bir fizik yatıyor. Sinan Özeren Nazmi Postacıoğlu (*) eçtiğimiz hafta dunya Sumatra depreminin yarattığı Tsunami felaketiyle sarsıldı. Su dalgaları onbinlerce insanı canından etti, çoğunluğu çok fakir ülkelerden yüzbinlerce insan felaketten doğrudan etkilendi, evini, yakınlarını kaybetti. Dünya Sağlık Örgutü (WHO) önümüzdeki birkaç hafta boyunca ciddi sağlık riskiyle karşı karşıya olacağı tahmin edilen insan sayısını yaklaşık 5 milyon olarak açıkladı. Tsunamiler deniz tabanında genellikle depremler nedeniyle ortaya çıkan çok ani şekil değişimleri nedeniyle oluşan su dalgalandır. Deprem, fay üzerinde bir yer değiştirme demektır, depremin türiine göre deniz tabanının bir kısmı aniden çökebilir veya yü'kselebilir (fay üzenndeki atım yanal da olabilir ama tsunami yönünden en önemli atımlar düşey atımlardır). Deniz tabanının böyle aniden şekil değiştirmesi, su yüzeyinin de buna bağlı olarak şekil değiştirmesi gerektiği anlamına gelir. Su, bir akışkan olduğundan serbest yüzeyi böyle kabarık kalamaz, bu kabanklık yerçekimi nedeniyle dalgalar şeklinde yayılır, bu dalgalar Tsunami dalgaları olarak adlandırılırlar. Periyotları yaklaşık 15 dakika ile bir saat arasında değişen bu dalgaların okyanusların bir tarafından diğerine yolculuk edecek kadar enerjileri vardır, örneğin Peru sahilinde olan bir depremin oluşturduğu dalgalar 1011 saatlik bir yolculuktan sonra Hawaii sahillerinde çok ciddi hasar yaratabilirler. Geçtiğimiz hafta Sumatra açıklarında meydana gelen 9 büyüklüğundeki deprem sonucunda bir çok ülkede yaşanan trajedinin ardında, işte böyle bir fizik yatıyor. G sındadır. Isterseniz geçen hafta yaklaşık yaklaşık 150.000 kişinin ölümüne neden olan tsunamiden bahsetmeden once, olayın fiziğine biraz daha yakından bakalım ve 20. yüzyılda meydana gelmiş Tsunamilere bir kaç örnek verelim. SAATTE 800 KM HIZ Sığ suda dalganın yayılma hız liğin karekökü ile orantılıdır, yani sı leştikçe dalga daha hızlı gider, geçe yaşanan trajedide dalgaların depre duğu yerden oldukça uzak sahilk çok çabuk ulaşmalarının sebebi buı rin okyanusta dalga hızı 800 km/s; le ulaşabilir, yolcu taşıyan jet uçal seyir hızı da bu civardadır. Tabii dalganın hızıdır, suyun değil. Tsunami derin suda yayılırke ği (dalganın en yüksek noktası ile e noktası arasındaki yükseklik farkır sı) 1020 santimetreyi geçmez, dal da çok uzun olduğu için açık ok bu dalgaların üzerinde seyreden h bunların farkına bile varmaz. İşler, dalgalar kıyıya yaklaşm, layınca değişir. Dalganın taşıdığı enerji, genl TSUNAMİLERİN FİZİĞİ Bu aslında oldukça detaylı bir konu ve bir Tsunami hareketinin modellenmesi Tsunaminin türüne bağlı olarak çok derin matematiksel irdelemeler gerektirebiliyor; biz burada basit ilkelerden bahsetmeye çalışacağız. Tsunamiler su dalgalarıdır... ama su dalgalarının türleri var. Dalgaların dalgaboyu su derinliğinden çok daha büyükse bunlara uzun dalgalar denir ve olay dalga mekaniği açısından "sığ su" olarak nitelenir. Aşağıda da irdeleyeceğimiz gibi, buradaki "sığ su" kavramı gdreceli bir kavramdır, okyanusun en derin yerlerinde yayılan Tsunami dalgaları bile genellikle sığ su kuramıyla açıklanabilir. Deniz tabanında deprem sırasında meydana gelen yırtılma olayı ve buna bağlı olarak ortaya çıkan deformasyon ani bir şekilde gerçekleşir ve genellikle çok geniş ölçeklidir (onlarca, hatta bazen yüzlerce kilometre). Fakat öte yandan okyanusların en derin yerlerinde bile su derinliği 10 kilometre civarındadır. İşte bu nedenlerle bütün su kütlesi bir anda tabanla beraber yükseliverir (veya alçalıverir) ve bu kabarıklık yukarıda da söylediğimiz gibi yerçekiminin etkisiyle dalgalar halinde yayılır. FARKLI KAYNAKLI TSUNAMİLER Tsunamilere depremler bazen daha dolaylı şekillerde neden olurlar. Su kütlesinin içinde büyük ölçekte herhangı bir katı hareketi, Tsunamiler oluşturabilir. Örneğin 1998'de Papua Yenı Cine'de yaklaşık 2000 kişinin ölümune ve onbinden fazla insanın da evsiz kalmasına neden olan Tsunami depremin neden olduğu bir sualtı heyelanı tarafından tetiklenmişti, unutmamak gerekir ki bir sualtı heyelanı deprem olmaksızın da gerçekleşebilir ve su dalgaları yaratabilir. Okyanuslara büyük meteorların düşmesi veya volkanik kalderaların çökmesi de Tsunami oluşturabilir. Yarattıkları zararın ve trajedilerin büyüklüğü nedeniyle TsuHawaii 20. yüzyılda biriAliisyen Adalan'nda (1949) namiler uzun zamandır yerbilimcive diğeri de Şili'de (1960) olan iki depremin yarattı lerin, fizikçilerin, matematikçilerin ve mühendislerin ilgi odakları arağı Tsunamilerin hedefi olmuştur. Kaliforniya Santa Barbara açıkları sualtı heyelanı. Burada 500 metre üstünde bir yer değiştirme sö'zkon kayması yatay düzlemde onlarca yayılmış. 929/128 Ocak 2005