Katalog

Evrims Zekâmızı, 'sınırlı zeki' ve b c İlk bakışta Honıo sapien'lerın dünyaya haI kim olmaları imkansız gıbi görünüyordu, Açünkü rakipleriyle karşılaşrırıldıgında vücutlurı çok zayıl ve savunmasızdı. Ancak bıınlar hiç önemlı değıldı, çünkü haşarılarımızın gizi güçlu adalelerımızde değil, bevnimizde saklıydı. Olaya bu açıdan yaklaşıldığında, insan aklınııı en onemlı özellikleri olan yaratıcılık ve gelışmış öğrenme yeteneği evrinün doruk ııoktası olarak değerlendirilebilir. Ancak bu yaklaşımın doğru olmama olasılığı çok yüksek. Olaya bir de farklı açıdan yaklaşalım. Eger zckâ sahibi olmak bu kadar iyi bır şey ise, niçiıı doğada yalnızca bızde görülüyor? Yaşamııı başlangıcından bu yana, yaklaşık 3.8 mılyar yıllık t'vrım süresince, diğer organizınalarda da benzer bir zekânın ortaya çıkmış olnıası gerekmez miydi? Gerçı buyuk beyınlerimiz bir kural değil, istısnadır. Hayvanların pek çoğu daha küçük beyınlerı ve sınırlı dğrenme yetenekleriyle gayet guzel vaşamlarını sürdürebiliyor. Belkı de evrim pıyangosunda büyük ikramıyenın, kocaman bir beyin vc ileri bir zekâdan oluştugunu düşünmekle hata ediyoruz. Bıınlar evrimin gerekli kıldığı uyuıııdaıı başka hir şey olmayabilir. BÜYÛK BEYNİN BEDELİ Ancak oğrenmenin kaçınılmaz başka bedelleri daha vardır. Beyııı dokusu vücut dokularınm içinde enerjıye en aç olanıdır. Dinlenmekte olan metabolizmanın yüzde 20'si beynin enerji talebini karşılamaya gider. Oysa daha küçük beyne sahip memelilerde bu oran yüzde 3'dür. Ayrıca bu hassas organı mekanik ve fizyolojik şoklara karşı korumanın da bedeli vardır. Hu da kalın bir kafatası, ö'zel bir sıcaklık ayarı ve beynin kimyasal ortamını kontrol altında tııtaıı düzenleyiciler anlaınına gelır. Şaşırtıcı iki yeni bulgu: 1) Sınırlı zekâ daha yararlı, 2) zekânın evriminde, ı taya sap olamamış başarısız insanlar çekiyor. Evrimin lokomotifi olduğu ı değil, hiçbir konuda tutunamamış insanların Evrim pıyangosunda büyük ikramiyenin, kocaman bir beyin ve ileri bir zek, mı ediyoruz? Akıl ne işe yarar? Daha da önemlisi, zararı nedir? İnsanlar, a başına mıdır? Yoksa başka hayvanlar da bu yolu st tıran kinin katıldı. Daha sonra sinekler yumurtalarını bırakmak içın bu meyve sularından birini bu aşamada ıkı meyve suyunda da kinin bulunmuyordu seçmek durumunda kaldılar. Ancak daha önce içinde kinin bulunmayan meyve suyu cin.simıı ıçıne bırakılan sağladıgı laydalar ve neden olduğu zarark laboratuvarlardakinden farklıdır. Ancak bu deney, geliştirilmış oğrennı kapasitesinin bir alanda bireyin hayatta k;ı ma şansını artırdığını başka bir alanda uazalttığını ortaya koyuyor. Doğal seleksiyoı ılerı zekânın toplam yararının. toplam zar rından daha lazla olduğu turlerde evrımle mesine izin veriyor. Darvvin'den bu yana bıyologlar, hr\nı turlerde akıllı davranışların goruldügünu v niçin goruldüğunu araştırıyor. Ortak goruşe gore çevresel degışkenlı bu baglamda kılıt kavram. Davıs'teki Kalifo niya Üniversitesi'nden Peter Rıcherson v Los Angelestekı Kalifornıva Üniversit^ si'nden Robert Boyd'un gelıştirdiği matem tık modellerıne gore, çevrenin vavaş yav; değıştığı donemlerde bır organizmanın e ıdeal seçerıeğı, genetık olarak kodlanmış d po tepkılerdır. Oysa çevresel koşulların hızla değişti) donemlerde havatta kalnıak için oğreıınıc daha iyi bır stratejidir. Oıta lıızda scyrede bır değişim sürecinde en ideal taktik başkal rından öğrenmektir. Buna sosyal oğrennı denir. Aşırı hızlı donemlerde bıreysel ogreı me en iyi sonucu verir. AKIL KARIŞTIRICI SORULAR Bu görüş bazı önemli soruları da beraberinde getiriyor. Akıl ne işe yarar? Ve daha da önemlisi zararı nedır? İnsanlar, akıllı davranışa odaklı evrimsel yolda tek başına mı dır? Yoksa başka hayvanlar da bu yolu seçmiş olabılırler mı? Hangi hayvanların daha akıllı olduğunu nasıl anlarız? Bu baglamda vapılan araştırmaların sonucunda elde edılen şaşırtıcı bulgulardan biri, sınırlı zekânın daha yararlı olduğu. diğeri ise zekânın evriminde, öncülüğü başarılı bireylerın değil, bır baltaya sap olamanıış. başarısız ınsanların ustlenmesidir. İlerı öğrenme yeteneği akıllı davranışların temelini oluşturur. Olağanüstü öğrenme yeteneği ilk başta yararlı gibi görülebilir, ancak bu evrensel bir dbğru olmaktan çok uzaktır. Hangi düşmandan uzak durmak gerektiğini, hangi yıyeceklerin yenmesi gerektiğini, annelerinin ııeye benzediğini içgüdüsel olarak bilen hayvanların hayatta kalma şansı, bunları öğrenmek zorunda kalan hayvanlardan daha yüksektır. Öğrenmek zaman alır ve bu süreçte hata yapma olasılığı her zaman söz konusudur. Balıktan maymuna, pek çok hayvan potansiyel tehlike kaynaklarını öğrenir. Fakat pek çoğunda, ne öğreneceklerini önceden belirleyen doğuştan gelme bir eğilim bulunur. Sözgelimi Rhestıs makakları, çiçekten değil yılandan korkmayı birlikte yaşadığı diğer makaklardan öğrenirler. ' SOSYAL ZEK VARSAYIMI Zekânın evrıınıııı açıklanıak ıçın tark kuramlar. çevresel değişkenlığın farklı yönlı rini one çıkartır. Sosyalzeka varsayımı, lıızla değişe sosyal dunyada akıllı olmanın yararlarını oıı çıkartır. Bu goruşu destekleyenlere gore z> ka, sosyal yaşamın taleplerıne yanıt vermev çalışan bireyin ışını kolaylaştırır. Bu şekilde birey Daha büyük beyinler avrıca daha uzuıı sürede gelişir. Dolavısıyla anne babalar her çocuk ıçın uzıın bır hamilelik dönemi ve uzun bir bakını evresını göze almak zorundadır. Bütün bunlar görece olarak daha büyük bir beyne sahıp hayvanların, daha küçük beyinlilere oranla üreme açısından daha yüksek bir bedel ödedikleri anlaınına gelir. Bunu deneysel olarak kanıtlamak oldukça zordur. Ancak son vapılan bir çalışma bazı turlerin niçin daha az akıllı oldukları konusuna ışık tutuyor. İsvıçre'deki Fribourg Üniversitesi'nden Frederıc Mery ve Tadeusz Kavvecki ortalamanın uzerınde bir zekaya sahip bir tür meyve sineğı yetıştirmeyi başardı. yumurtalardan sinek çıkmasına izin verildi. Bilim adamları dünyaya gelen her yeni nesilde, içine kinin karıştırdıkları meyve sularını değiştirdiler. Böylece daha iyi bır belleğe sahip sinek yetiştirmeyi başardılar. Bilim adamları 20 nesil sonra sineklerinin, kontrol sineklerinden daha iyi bir öğrenme yeteneğine sahip olduğunu keşfettiler. Ancak akıllı olanlar, bir tür süpersinek haline dönüşnıediler. İşin ilginç yanı öğrenme dışındaki alanlarda, daha aptal kuzenler daha başarılıydılar. Sözgelimi yıyeceğin kısıtlı olduğu ortamlarda, akıllı olmaları için beslenen sineklerin larvaları, normal sineklerin larvalarından daha kotü durumdaydı (Proceedings of the Royal Society of London, vol 270, p 2464). APTAL SİNEK HAYATTA! Bu hedefı tutturmak amacıyla ilk etapta beslenmeleri için sineklerin önüne portakal ve ananas tadında iki farklı meyve suyu konuldu. Sulardan birinin içine tadını acılaş ÇEVRESEL DEĞİŞKENLİK VEZEKA Aslında laboratuvarlar meyve sinekleri için yapay bir ortamdır ve doğada, zekanm BÜYÛK BEYİN NE İŞE YARAR? Kuşlarda ve primatlarda beyin vucuda oranla büyüklüğü ile yeniliğe yol açan davranışlar arasında bir ilişki vardır. 907/12 7 Ağustos 2004