Katalog

Yerbilimleri nas Daha duşuk yogunlukkı kıtasal kabuk ıse kısmen tahrıp olarak 4 nıılyar yıldan berı buyumeye devam etmektedır Okyanu.sdl ve kıtasal kabıık arasın dakı en buyuk kımyasal farklılık ız ele ment konsantrasyonlannda gorulmekte dır Ana elementlerden (Sı, Fe, Mg, Al ve saıre) farklı olarak ız elemenller (Th, U, Sr, Nb, La, Y, Cr, Nı vb), çok duşuk (< %() 1) konsanlrasyonlard sahıptır Iz elementler, maııtonun ergımesı sırasındakı davıanışlarına gore uyumlu ve uyumsu/ olarak ıkı gruba ayrılırlar Ergıme sırasinda ergıyık, yanı magma, ıçınde yogunlaşan Th, U, La, Rb, Sr, Pb, Ce, Zr gıbı ız elenıentler uyumsuz olarak tanımlanırlar, buna karşılık katı mıneraller tçınde yogunlaşmayı terulı eden Nı, Cr, Ho, Er, Yb, Lıı gıbı ız elementler uyumlu elementler olarak sınıflandırılır nay.sları, bılınen en e.skı kıtasal kabıığu temsıl edıyor Uzerınde yaşadıgımız ve mılyonlar ca canlı turune ev sahıplıgı yapan kıtasal kabugun nasıl oluştugu koııusu, yerbı lımulerı u/.un donemdır uğraştırmakta dır Pekı, kıt.sal kahugun oluşumunu anlamak nıçın bu kadar onemlı' Onemlı çunku kıtasal kabuk oluşmasaydı ınsa noglu ve karasal canlıların hıçbııı bugun var olmayacaktı Kısaca, vaılıgımızı kıta sal kabugun oluşumuna borçluyuz Istanbul Teknık Unıversıtesı'nden Profe.sor Celâl Şengör ve ekıbının gunu mu/ kıtaları (o/ellıkle Asya kıtası) uzerın de yaptığı çalışmalar, bunların dalma bat ma kuşaklarında manto kokenlı yenı mal zemenın eklenmesıyle buyudugunu gosterıyor Profesor Şengor ve ekıbının ortaya koyduğu bu yenı buyume modelıne gore kıtasal kabuk, yakınsayan levha kenarla rmdakı çarpışma kuşagının çekırdegını oluşturan magmatık yayın, yenı eklenen volkanık ve çokel kayaçların oluşturdugu yıgışım karmaşıgı boyunea okyaııusa doğ ru ılerlcmesıyle buyumektedır Bu so ruya yanıt bulmak ıcın ytrbılımcıler, Dunya nın tn eskı (3 82 5 mılyar yaşlı) kıta parçaları nın yer aldıgı Batı Gron land'da (Şekıl 4) son oıı yıldır ayrıntılı jeolojık çalış malar başlat mış bulunu yoı Bu (,a lışıııalar bağ lamında, 3 8 mılyar yıl yaş lı Isua yeşıl kayaç kuşa Açıklama gında (Şekil 3 82 5 mılyar yıl yaşlı 3 82 7 mılyar yıl yaşlı tomallf, granöiyorıt ve 4) mtelenıe Yeşıl kayaç kuşakları granıtler lerde bulunan Profesor Kıtaları bırbırınden ayıran Buzul lay zonları .Şengor ve bu satırların yazarı, 3 8 mıl yar yıl once Şekil 4. Grönland'm eski kıtalarını içine alan Nuuk bolgesının basitoluşan kayaç leştirilmiş birjeolojik haritası. y a p 1 a rı n ı n 1 g unum u z olan bu yapılar, Arkıen yeşıl kayaç kuşak dağ kuşaklarındakı kayaç yapılarına ben zer olduğunu gozlemledıler Bu araştırmacılar eskı ve yenı dag kuşakları arasındakı yapısal benzerlığe dayanarak, gunumuzdekı kıtasal kabuk buyume mekanı/masının son 3 8 mılyar yıldır devam tttıgı soııucuna vardılar 3 8 mılyar yıl once Isua ve 2 7 mıl yar vıl once Schreıber Hemlo (Kanada) veşıl kavaı, kuşaklaıında oluşmuş yapıla rın ornekleıı Şekil 5 te sunulmaktadır larmdakı orıjınal stratıgratık ılışkıleım (katmanlar arasındakı geometrık ılışkı) tamamen ortadan kalkarak tektoııo stra tıgrafık bıı ılışkı halıne donuştugune ışa ret etmektedır Eskı ve yenı yapılar aıasındakı bu çarpıcı ben/erlık gunıımu/ dag kuşakla rını dolavısıyla kıtaları oluşturaıı levha tektonıgı mekanızmasının .5 8 nııl>aı yıl dan ben ışledıgıne daır onemlı bır kanıt oluşturmaktadır Batı Groııland'da yapılan bolgesel jeolojık çalışıııalar, bu bolgenın hırhırm OLUŞUM BUGÜN DE SÜRÜYOR Kıtasal kabugun uyumlu element lerce çok zengm olnıa.Miıa karşııı, okyanusal kabuk bu elementler açısından son derece fakırdır Okyanusal kabugun, ust mantonun yuksek derecede (%1() 20) er gımesıyle oluştugu dıkkate alındıgında, bu kabuk ıçındekı uyumsuz ız element konsantrasyonlarının ust mantodakı konsantrasyonları yaıısıttıgı soylenebılır Bundan şu soııuç çıkıyor Kıtasal kabuk ve ust manln bııbırlerım tamamla yıcı kımyasal o/ellıklere sahıptırler Her ıkı kabuk turıı de bugun oluş mava devam edıyoı Okyanusal kabuk, yayılma merkez lerı altındakı mantonun yuksek sıcaklıklarda (1100 1250T) ergımesıyle tureyen bazaltık magnıanın katılaşmasıyla oluşur, buna karşılık kıta.sal kabuk, ust manto dan tureyen okyanusal kabugun dalma batma 7onlarında degışıme ugtaması ve ada yayı altındakı manto ıle etkıleşııııı so nucu oluşmaktadır Kısata, kıtasal kabuk, ya manto ko kenlı magmalann farklılaşması ya da oku yanusal kabugun dalmabatma zonların da yenıden ergımesıyle tureyen dıyorıtık ve granodıyorıtık tur magmalann kattlaş masıyla meydana gelır (Şekil 3). TÜRKİK TİPİ OROJEN Bu buyume mekanı/ması, Orta As ya Turklerının yoğun olarak yaşadıgı Al tay Dagları bolgesınde ılk defa tanındıgı ıçın Şengor ve ekıbı bu buyume meka nızmasını "Türkik tipi orojen" olarak adlandırdı "Yığışım orojenezi" olarak da bılınen bu kıtasal buyume mekanızması gu numuzun buyuk yıgışım karmaşıkları olan Alaska Makran ve Pasıfik çevresı yı gışım karmaşıklanııda da goıulıııekledır Ozet olarak, yıgışım tıpı orojene/le rın son 500 mılyon yıldır kıtasal kabu guıı bııyumtsınde ijok onemlı bır rol oy nadıgı soylenebılır Bu noktada karşımıza şoyle bır so ru gkıyor Ataba Arkıen donemınde olu şan eskı kıtalarm buyume mekanı/ması nasıldı' BÛYÜK BENZERLİKLER VAR Gunumuz yığışım karmaşıklarında oluşan yapılarla aynı ozellıklere sahıp Okyanusal kabuk Sayfayı çeviriniz Dalmabatma zonu KITASAL KABUGUN BÜYÜME MEKANİZMASI Yuksek yogunluktakı goktaşı bom bardıumanı nedenıyle 4 5 4 0 mılyar yıl oncesı Hadıen donemınde oluşan kıtasal ve okyanusal kabukların tamamı yok ol muştur Bombardımanın /amanla azalma sıyla oluşan kıtasal kabuk, 4 mılyar yıl once kalıcı duruma gelmeye başlamış ve gunumuze kadar buyumeye devam etmış tır Kanada'nın kuzeybatısında yuzeyleyen yaklaşık 4 0 mılyar yıl yaşlı Akasta gı Karasal kabuk Yayardı havza Ada yayı Okyanus Okyanusal yayılma Okyanusal plalo Yığışım karmaşıgı Şekil 3. Okyanusal kabuk, kıtasal kabuk, lıtosfer, dalmabatma zonu, ada yayı ve okyanusal yayılma merkezı gdsteren dıyagram. 922/17 20 Kasım 2004