Katalog

Yerbilimleri Dünya'nın en eski kıtalar Grönland'daki jeolojik çalışmalar Dünya'mn en eski kıtalarının oluşumunu aydınlatıyor.. Bugün Türkiye dahil dünyamn birçok ülkesini sarsan ve milyonlarca insanın öliimüne sebep olan depremleri oluşturan enerjinin kaynağı, 4.5 milyar yıl öncesinin jeolojik olaylanna kadar uzanır. Astrofiziksel hesaplar, 4.5 milyar yıl önce göktaşlarının çarpışarak Dünya'yı oluşturması sırasmda ortaya muazzam derecede yiiksek bir ısının çıkmış olduğunu gösteriyor. Işte bugünkü dünyamızın varoluşunu borçlu olduğu ısı kaynağı bö'yle başladı ve bugünkü jeolojik sonuçları doğurdu... Derinlik (km) ^^•Kabuk^. ~60km m İ'st Manto 660 kmL 1 2 X ) km ^ ^ ^ ^ B <K Kckirdekt Kuzey Hindistan Çj n • Kalkanı Kalkanı 515()km İç Çekirdek ^M ^B Şekil 1. 2.54.0 milyar önce oluşmuş kıta parçalarının yeryüzündeki dağılımı. Ali Polat (*) Bu makale kıtasal tektoniğin gelişimine biiyük katkılar yapan iistal yerbilimcimiz, rahmetli Prolesör Ihsan Ketin in anısına yazılmıştır 'Lzerinde yaşadığımız yeryuvarı, çoğu I insanın hayal bile edemeyeceği ka\ ^ / dar uzun bir geçmişe sahiptir. Yeryüzündeki kayaçların ve yeryüzüne düşen göktaşlarının izotopik analizleri, Dünya'nın yaklaşık 4.5 milyar yıl yaşlı olduğunu gösteriyor. 4.5 milyar yıllık geçmişi boyunca meydana gelen jeolojik olayların büyük bir kısmı yerkabuğundaki kayaçlar içinde kayıt edilmiş bulunuyor. Yerbilimciler, kayaçlar içindeki bu kayıtlara dayanarak, 4.5 milyar yıllık Yer tarihini dört büyük jeolojik zaman dilimine bölmüştür. Bu jeolojik dönemleriu adları ve süreleri kısaca şöyledir: Hadien (4.54.0 milyar yıl öncesi dönem), Arkien (4.02.5 milyar yıl öncesi dönem), Proterozoik (2.5 milyar ile 543 milyon yıl öncesi dönem) ve Paleozoik (543 milyon yıl önce başlayıp günümüze kadar gelen dönem). Göktaşı bombardımanı nedeniyle, 4.54.0 milyar yıl öncesi oluşan jeolojik kayıtların, birkaç zirkon tanesi hariç, tamamı yok olmuştur. 4.02.5 milyar yıl öncesi Arkien döneminde oluşan kaya kütleleri bu makalede kısaca 'Eski Kıtalar' olarak tanımlanmaktadır. 'Prekambiryeıı Kalkanları' olarak da bilinen bu eski kıta parçaları, çoğuniukla günümüz kıtalarının iç kısımlarında yeralırlar (Şekil 1). Bu eski kıta parçalarından uzaklaşıldıkça kıtaları oluşturan kayaçların yaşlarında genel bir azalma görülmektedir. Bu jeolojik özellik, 2.5 milyar yıldan beri oluşan kıtasal kabuğun, Arkien kıta parçalarına eklenen yeni malzeme ile büyüdüğünü göstermektedir. Bu kısa yazının başlıca amacı, Arkien kıtaların nasıl oluştuğunu tartışmaktır. Bu makalede ortaya sürülen görüşler, yazarın çeşitli bilim merkezleri adma eski kıta parçalarının bulunduğu Kanada, Grönland ve Çin'de yaptığı son on yıllık jeolojik incelemelere dayanıyor. YER KABUĞU, ÖZELLİKLERİ VE KÖKENİ DÜNYA'NIN YER KATMANLARI Göktaşlarının çarpışmasıyla yaklaşık 4.5 milyar yıl önce oluşan yeryuvarı, oluşumunun hemen ardından farklı fiziksel ve kimyasal özelliklere salıip olan çe kirdek, manto ve kabıık gibi üç ana katOkyanusal kabuğun ortalama 10 nıana ayrılmıştır (Şekil 2). km kalınlıkta olmasına karşın, kıtasal kaKabuk, manto ve iç çekirdek katı buk ortalama 35 km kalınlığa sahiptir. Hihaldedir. Dış çekirdek ise sıvı özelliklerimalayalar gibi büyük dağ kuşaklarının alne sahiptir. Jeofıziksel veriler, en üst mantında kıtasal kabuğun kalınlığı yer yer 90 tonun (Astenosfer) kısmen (%l10) ergikm'ye kadar ulaşır. miş durumda olduğunu göstermektedir. Okyanusal kabuk göreli olarak hoÇekirdeğin mantodan ayrılması mojen bir yapıya ve kimyasal bileşime saDünya'nın oluşumunun ilk 50 milyon yılı hiptir. Buna karşılık kıtasal kabuk, henı içinde tamamlanmış, buna karşılık kabuyanal hem de dikey olarak karmaşık bir ğun mantodan ayrılması ise hâlâ devam yapı ve kimyasal bileşim göstermektedir. etmektedir. Olivin, piroksen ve plajioklas gibi minerallerden oluşan okyanusal kabuk, ortalama 3.0 gr/cm3 yoğunluktadır. Kuvars, alkali feldispar, mika ve amfibol türü Yeryuvan'nın en üst kısmını teşkil minerallerden meydana gelen kıtasal kaeden katman, farklı fiziksel ve kimyasal buğun ortalama yoğunluğu ise 2.7 özelliklere sahip olan başlıca iki tür kagr/cm3 değerindedir. buktan meydana gelmiştir. Bunlar, bulunİki kabuk türü arasındaki bu fizikdukları coğrafık konuma göre okyanusal sel farklılık, bu kabukların yaş dağılımınve kıtasal kabuk olarak adlandırılır. da ve yeryüzünde korunmasında önemli Deniz tabanlarını kaplayan okyanubir rol oynar. sal kabuk, magnezyum ve demir elementlerince zengin olan bazalt ve gabro gibi 200 MİLYON YAŞINDA koyu renkli kayaçlardan oluşur (Şekil 3). En fazla 200 milyon yıl yaşına kadar Üzerinde yaşadığımız, silisyum ve alüminulaşabilen okyanusal kabuk, dalmabatma yıımca zengin granodiyoritik türü kayaçzonlarında yeniden mantoya dönerek çok lar ise kıtasal kabuğu teşkil ederler (Şekil büyük bir oranda (> %95) yok olmaktadır. 3). 6370 km ! Şekil 2. Yer'in değişik katmanlarını gösteren jeolojik kesit. 922/16 20 Kasım 2004