Katalog

Astronomi: Bilim eğitimindeki yeri ve mesajı ıso VP unıvcısıtelerdekı bılım derslerınde esas amaç oğıencının bazı bılgılerı ogrenmesı kadar hatta ondan da fazla olarak krıtık ve büımsel duşunme yeteneklerını gelıştırmesı olmalıdır Ama buna ulaşüıyor rmP Lıselenmızde butunu ıle kaldınlan (daha sonra 'seçımlı ders' şeklmde bazı hselerde tekrar mufredatta yer almaya başlayan) ve bu nedenle buyuk olçude sadece Unıversıteler de ogrenebüeceğı bır büım dah olan astronomi ogrencüere sagladıgı genış perspektıf ve guncel gelışmelen ızleme ve anlamadakı katkıları ıle her sevıyedekı egıtım ogretım prog ramlannda yer almaktadır ABD'de 1995'teh bır araşurmada astronomırun fen bılımlerını sevdırmede bır motor gorevı yuklenebüeceğı ortaya çıkmışur Bunun sonrasında astronomi derslerı bır çok okulda daha yaygın olarak okutulmaga başlamıştır Aynca konusunun uygunlugu nedenı ıle, yaz kamplan, katılımlı gozlem programlan gorsel ve çekıcı egrüm malzemelerı gıbı derse ısındıncı etkınlık ve olanaklarla konu kolayca sevdırüerek ogrencüenn fen derslennden kaçışının onune geçümışur L Hatırlamak ezberlemek temelındekı mevcut ogretrmden kurfulmada astronomi ogrehmı, kendı başına çok heyecan verıcı ve çekıcı konu başlıklan (Bkz EK1) dışında, ogrencıye nasıl yardımcı olabılır' Enbaşta ogrencıyı herke se açık ve en buyuk goz lem laboraruan (tum gokyuzu) üe tanıştınr gorunur yanılgılarla bızzat karşüaştınp onlan duzeltme firsatı verır yaraücı olma ve ha yal gucunun sınırlarıru zor lama olanagı sağlar Sıstemlı bır tanıştır ma ve en yuksek yaraı ıçın Astronomı derslerının ogreümınde de bazı nokta lara dıkkat etme geregı vardır Bunların başında bu dersı ogrencılenmıze krı tık ve bılımsel duşunme becerılerı kazandıracak şekılde konudan çok kav ram amaçlı bır yaklaşımla ogretmeyı hedeflemelıyız Bunun bır yontemı olarak ta deısleıde oğrencüerı çok temel ve az sayıda bazı temel somlann yanıtına yonlendırmehyız Astronomi derslenne temel amacımız olarak şu 2 ana soru'nun cevabını bulmak, bılımsel duşunme alışkanlığı kazandırma açısından yeterlı ola büır 1 Bız rnsanlar neyız' ' 2 Bügıyı 'nasıl' ogrenıyoruz' Bu sorularrn yanıü, kanımca astronomırun oldugu kadar, burun bılrmın de gerçek mesajını oluşturur ve oluşturmalıdır Bu soru seçımının ıçengı ve nedenlen uzerınde kısaca duralım genlerden bırı uzerınde hayat derıılen belkı de Evren'dekı bu en ügrnç surecm ortaya çıkışı ve ınsana kadar evrırrune gıden buyuk zmcrrı goz onune almalıyız Daha aynntıda Astrononu'mn bügı dlanı olarak elementlerın yüdızlarda oluşum şeklını yüdızlararası bulutlardan yüdız ve gezegen sıstemlerının ortaya çüaşını ve fızıksel kun yasal evnmlerını gıderek, oluşan daha karmaşık molekul ve atomlann yüdız paüamalan üe yüdızlararası ortama gerı donuşunu burüardan yeru kuşak yüdız sıstemlerının doguşunun fizıksel/kımyasal mekanızmalannı ogrenmelıyız Gerı donen malzemenın ıse yaşam ıçm hayatı alt yapınm oluşumu ıçın gereklı bur bırüom oldugunu dunyanın ük okyanuslannda, sonunda bıze ulaşacak karmaşık molekullerın butununu henuz anlayamadığrrruz kımyasal/bıyolojık sureçlerle organıze olma olanagı bulmalarıru ve hayaün ük yapı taşlannın ortaya çüaşınıanlamahyız Kokenımıze gıden zrncınn bu halkalan kadar, butunu de gorebümek gerehr O zaman, ogrencüenrruz de Evren ıçınde yaşamrn ve canlüar ıçınde ınsanın yennı dognı ve bılımsel verüer temelınde anlayabüır ınsan olarak bu zıncırdekı yerımızı çok daha açıklıkla hıssederek, ne oldugumuzu doğru olarak kavrayabüırler Bu 'buyuk resmı' ınandırıcı dehllerle açısı üe ogrencıye felsefi duşunme potansıyelı ve ozgurluğu sağlayabüecek bu: konumdadır Uzay ça<5ının her yonuyle gunluk yaşamrmıza gıren goruş ve kavramlan zaten astrono mı kulturunu hepımız ıçm vazgeçümez bu konuma getiı mış ür SORU 2. Nasıl öğreniyorur ve blliyoruz ? Derslerde ıkuıcı hedefe yoneltıcı soru büdıgımız oğrendıgunız şeylerı nasü ogrenıyor ve büıyoruz '" konusunda olmaudu: Bu bır anlamda, ogrencüere 'ogrenmeyı ogretme' çabası sayüabüır "Büımın nasü ışledığı' konusunda hazmedürruş ve ozumsenmış bır fıkn olmayan ezbercüık auşkarüığuıdakı çoğu ogrencüer büımsel 'dogma'yı da, ogrermenlenrun anlattigınca, oldugu gıbı kabul ederler Astronorru derslennrn vadettıgı umut, "ogrencüeruı astronomi temellı dayanaklan ve delülen ogrenme, mşa ve analız etme yoluyla, her alanda krıük duşunmeyı ogrenme şansını yakalayabüeceklen" dır Bunu brraz daha açahm Uç adımh yontem Geleneksel, uç adımlı büımsel yontem • gozlemler yap • (onlan açüdayan) kuramlar gebştır, • (ongorulennı) deneyle dogrula formulu şekunde ozetlenebüırse de büımcüenn yaptıgınuı hıçbır zaman tam bır tanımı olmamışür Büun bu 3 adımlı sureçten daha karmaşık daha kanşüc ve daha heyecan vencıdır Ancak büımsel duşunme hedefı açısından büımsel surecuı en temekne ınmek gereku" Bunu şu şeküde üade ede büuız 'Büımcüer Evrende bu: tek 'gerçek' olduguna ınanırlar bu gerçegı anlamak, arüarmak açıklamak ıçın kuramlar gelıştınrler Ancak büımsel kuramlarda her zaman y»nı duzeltmelere gerek vardır ve hıçbır kuram hıçbrr zaman tam ve mukemmel degüdır Büımın asü amacı, dogarun nasü ışledığmı anlamak bu konuda bıze yardımcı olacak modeller / kuramlar gelıştırmektır' Bu temelı gormelerı ıçın ıse ogrencüen duşunmeye zorlamalıyız ders konulanmızla ders malzemelenmızle onlara duşunme ursatlan yaratmabyız Ancak unutrnayahrn kı 1 ogrencüer çok meşgul kışüerdır Onlann büımsel duşunmeyı anlamaları ıçın çok açrk ve fazla sayıda ornekler vermelıyız Bunun ıçın harcanacak hıçbır zaman boşa gıtmış sayümaz Bu hedefe ulaşmak ıçın verüecek dersleruı konu de gü kavram' temellı olması geregı vardır Büımsel surecı ogretmeyı kntik duşunmeyı kavratmayı hedefleyen kavram temellı' dersler hazırlamak ıçrn ıse çok kısa ozetlersek • Astronomıyı (veya herhangı bır büım konusunu) bılımsel dayanaklarla (delüler ve hıpotezlerle bu:lıkte) anlatma lı, 'gokten ınrruş üahı gerçekler1 g±>ı sunmamalıyız "Büımsel yontem ve dayanaklan dogayı ve ışleyışıru anlamamıza nasü yardımcı oluyor'" sorusunu gelışürerek kulla nüan modeller, kuramlar ıstausuksel ve gozlemsel delüler, analo]i(benzetme)ler kurarak duşunme, büımsel şuphecüık, vs gıbı noktalar uzerınde durulmalıdrr Bunun ıçın ogrencüe rın ozellıkle kavramlar uzerrnde füorler gehştrmelenne, bunlar uzenne taruşmaya grrmelerrne, goruş büdırmelenne fırsat vermelıyız Onlar, kavramlar uzerınde fikır gelıştumede ez berledüden 'totabî' bügüen uzenne taroşmalar yapmaktan daha fazla hazırdırlar Astronomi eğıümının bır başka avantajı da şudur Butun konu ıçerıklerının, geüşen bügısayar ve büışım teknolojüerı yardrmı üe hazırlanmış, yazı/renk/ses/gorunfu/hareket (çokluortam/'multımedıa') olanaklannı ıçeren guncel materyal ve malzemesıne ulaşmak ınternet çagmda aynca yararlanüması gereken kaynaklardır Brrbunnden guzel ıçerıkh CDROM / DVD teknolojüen urunlen destek malzemelen, hem çok ucuza hem de yuksek kalıtede ve profesyonelce anlaum ve sunumlarla, ogrencüenmızı okula bürme ve derslere baglamak ıçın hazır beklemektedırler (Bu konuda hazırlanmış Turkçe yayın ve malzeme de oldukça yeterlı duzeylere ulaşmıştır Yazarca bılınen bazı omekler EK 2'de venlrruşnr) Dersleruı tamamlayıcısı olarak, ogrencüenn kazanımlannı olçecek sınavlan da kavram agırlıkü yapmalıyız Bu tur yaklaşımlarla, daha kakcı ve yararh dersler yapma ve büımın gerçek mesajını ogrencüerımıze ulaştırma şansına da sahıp oluruz Mehmet Emtn Özel (TUBITAKMAM/GebzeKocaelı) (Mehmet Ozel@pos gorebümek onlann da hayatını (hayata bakışlannı) da muüaka degışurecekur Ogrencı üerde, bu resrrun bır kasım aynntüannı unutabüır Hubble katsayısını, Kepler yasalannın veya Guneş'ın enerjı oluşturma mekaruzmalannı haürlamayabüır, ancak ona, ınsanlıgın evrırrüeşen Evren'de nerede durduğunu nereye nasü uydugunu gosterebüırsek, kendüerıne ve çevredekılerı ne bakışlannı hayata yaklaşımlarını degışnrebüırız Boylece yaşamlan daha denn bır ıçenk kazanacak, çevrelerme ve dogaya baJaşlan degışebüecekür Bır astronomi dersımn, og rencüerde dunyamıza ve onun butun yaşayanlanna artan bır sevgı ve saygı üe bakmalarıra da saglayacagını soylemek, bıraz abartüı gorulebüır Ancak, başka hıçbır ders veya dısıp hn daha ıyı bır şansa sahıp degüdır Boyle bır şansı ıyı degerlendırmelıyız Astronomi derslenru yaygırüaşnrarak, bu firsatı butun ogrencüerımıze tanımakyız Çunku kısaca ozetlersek SORÜ 1. Biz lnıanlar 'Neyiz' ? Bu soru rnsan olarak doga'dah yerımızı anlamak ve genış bır perspeküf saglamak ıçın gereklıdır Soru'nun yanıtı astronomi (ve bılım) temelmde verılen butun formel bügılenn de, bır bakama 'ozetıru' oluşturacaktr Ozetlersek Insan • karbon atomu temelh bır yaşam formu olup, • kayahk ve sulak bır gezegen olan Dunya'da, • tıpık bır yüdız olan Guneş'ın çevresınde, • bır sarmal gokada olan Samanyolu'nda ve • Evren'ın bellı bır evre'sınde ortaya çıkmıştır Ne oldugumuzu daha ıyı anlamak ıçın, "bugunku duşunen, sorgulayan, meraklı durumumuza nasıl geldık ?" sorusunun yanıtına yonelmelıyız Evren'ın yaklaşık 15 mıryar yü oncekı başlangıa olan Buyuk Patlama'dan, maddenın ılk kez ortaya çüoşına, daha sonra gokadalann ve yüdızlann oluşumuna ve evrırrune, sadece Hıdrojen ve Helyum'dan başlayarak yuk sek atom numaralı bütun elementlenn yüdızlarda çeşıtlı sureçlerle sentezıne ve sıradan bır yüdız olan guneş ve ona baglı gezegenler sıstemıne ulaşmalıyız Daha sonra bu geze 756/16 Astronomi temel ders Oğrencüere, ınsan olarak, doga ıçındekt dunya ve Ev ren'deb gerçek yerlennı dogru olarak gosterebüecek, hıssetürebüecek bır ders varsa, o da astronomı'dır Fizık, kımya, bıyolojı, jeolojı kendı dısıpunlerıran ınce problemlerı uzenne çok fazla yogunlaşmışlardır Genış bakışlı perspektrfler uzerınde çok seyrek olarak zaman harcarlar Pozıtıf bılırmn temehnı oluşturan bu onenüı dersler, çogu zaman da, muhendıalık, üp gıbı mesleklere hazrrlık olarak okutuldugundan, aynca konuseçıcı ve 'pratk' olmaya çalışırlar Yanı agırhkh olarak 'problem çozme' odaklıdırlar Astronomi ıse, (butun sosyal ve fen büımlen, mühendısuk ve hatta Hp ogrencüen ıçın 'baslangıç' duzeymde 'Astronomı'ye Gınş' dersı olarak), genış balaş