Katalog

Bitkiler, ilaç ve tedavi Insanoğlu bitkilerle başladığı tedaviye, bir ara sentetik ilaçlarm gücüne kapılarak adeta ara vermişse de yeniden doğaya dönüş akımıyla en son farmasötik teknoloji olanakları ve iyi üretim koşulları ile üretilen bitkisel ürünlerle, bitkisel ilaçlarla yeniden "merhaba" demektedir. hk etmişlerdir. Ateş duşurücu ve ağn kesici Filiz Meriçli (*) . az gunleri golgesinde serinlediğimiz, cadde ve parklanmızı susleyen, meyvelerini yediğimiz agaçlar; duygulanmızı ıfade etmek, sevinçleri acılan paylaşmak içın dostlanmıza gonderdiğimiz çiçekler, sağlüdı yaşamak için mutlaka yenilmesi önerüen çeşit çeşit sebzeler. Bitkiler deyince aklımıza ilk geliveren bunlar, çam, aka^pjjayak, söğüt, elma, arnıut, kiraz, papatya, gul, karanfil, kasımpatı, sardunya, şarküara giren nane limon. Insanoğlu, önce yakın çevresindeki yabanü bitkileri taatmş, deneme yanüma yontemiyle yiyebileceklerini ve yenmemesi gereken zehirli olanlan belirlemiş. Hastalıklannı iyileştirmede de yakın çevresindeki bitküerden yararlanmış. Degişik bitküerin yapraklannı, çiçeklerini, toprak üstü kısımlannı, meyvelerini, tohumlannı, koklerini veya kabuklannı su ile kaynatarak çay ezerek macun veya lapa halinde ya da yagda beldeterek ilaç olarak kullanmış... Dünyanın degişik yörelerinde farkü iklimlerde farklı bitkiler yetiştiğinden buralarda yaşayan insanlann ilaç olarak kullandığı bitkiler ve ilaç hazırlama yontemleri de farklı ozellikleri ile karşımıza oıkmaktadır. O bolgede yaşayan insanlann denemeyanılma yontemiyle gehşnrdikleri ilaçlar, hangı bıtkinin hangi hastahğa karşı nasıl kullanılacağına ait bilgiler zamanla birikerek ve nesilden nesile aktanlarak o bolgenin o topluluğun tedavi kulturiınu (hp sistemi) oluşturdu. Amerika'da Maya yerlileri ve degişik kızılderili boylannın ilaç olarak kullandıgı bitkiler, Asya'da Çin ve Hindistan'da hazırlanan bitkisel ilaçlar ve tarihte Aaa minor diye anılan Anadolu'da çok zengin bitkı çeşitlüiğinin dogurdugu zengin tedavi kulturü, bugun araştırmacüar tarafindan (ethnopharmacognosy, ethnopharmacology) incelenmektedir. Y olarak çok bilinen ve çok kullanüan aspirin, söğüt (Salıx alba) ağaçlannın kabuklannda bulunan ve bu drogun antiromatizmal ve ateş düşuriıcü olarak kullanılmasmda etken olan saligenol turevi (salikozit, saliretin vb.) maddelere benzer yapıdadır. Bu nedenledir ki günümuzde yeni yeni etküeri ve kullanma alanlan saptanan (kalp krizıni onleme ajanı olarak önerüen) aspirini ureten firma, tanıtım broşürlerine söğüt yaprağı resmıni koymaktadır. rinde soğuk algınlığı hastalüdannı onlemek için Echınacea ekstrelerı taşıyan tabletler, drajeler, kapsüller yaygın olarak kullanılıyor. Kronıkleşen, sık tekrarlayan aolnnnm yoll a n enfeksiyonlannda da aynı bitkisel üaçlar onerüıyor. Son yülardâ beyin hucrelerinin daha iyı beslenmesı ve oksıjen alması için kullanüan üaçlann en gozde olanı Ginko biloba (mabet ağaa, fosü ağaç, japon enğı) yapraklannın ekstresini taşımaktadır. Çağımızın büyük sorunu stoeain genrdiğı depresyon ve uyku duzensizlığine karşı St. Johns Wort (Hypericum perforatum) bitkisinin toprakustu kısımlanndan elde edüen ekstre üe hazırlanmış drajeler, kapstüler yaygın olarak kullanümaktadır. Almanya gÜDİ Avrupa ulkelerinde eczanelerde, Amerika Birleşik Devletlerinde ise zincir marketlerin sağlık urunleri bolumlerinde bulunan yukarıda bazı ornekleri verüen bitkisel üaçlar, yazüı ve gorsel basında çok sık yeralmakta, bu da tuketimi arbrmaktadır. Özetlersek, ınsanoğlu bitküerle başladığı t«davly« bir ara sentetik üaçlann gucune kapüarak adeta ara verımşse de sentetik üaçlann yan etküerinin çokluğunun getirdiği yenitUn doğaya dönüş akımıyla en son farmasötik teknoloji olanaklan ve iyi uretim koşullan (GMP) üe uretüen bitkisel ürünlerle, bitkisel üaçlara yeniden "merhaba" demektedir. Doğaya dönüş Bitküenn carüı birer organızma olarak kendi yaşamlannı sürdürmek için uretukleri, taşıdüdan çok degışık yapıdaki kimyasal maddelerin, bitki ekstrelerinden saf halde elde edüerek yapüannın tayin edümesi araştırmaları gunumuzde de yoğun olarak gerek universitelerin ügüi birimlerinde gerekse dunyaca unlu büyük araşurma merkezlennde surduruluyor. Elde edüen maddelerin farmakolojüc etküerinin olup olmadığı da özel araştirma merkezlerinde inceleniyor. Gunumuzun ölumcul hastalüdan kanser ve AIDS'e karşı etküi bitkisel maddeler araştınlmaktadır. Yoğun çalışmalar sonunda 1axus baccata bitkisinden elde edüen taksol adlı büeşüc, son yülarda özellikle yumurtakk kanserinde kullanüan en etküi üaç olarak büinmektedir. Vücudun ba$ifiklık siateminl guçlendiren etken maddeler de Echinacea türü bitküerde bulundu. Bugun Amerika ve Avrupa Birliğı ulkelerinde mevsim degişüdikle Bilimsel standartlar eksik Dunyada bu yeniden doğaya dönuş akımı gelişirken Türkiye'mizde bitküerle tedavi ve bitkisel üaçlar incelendiğinde, ne yazık ki çoğu alanda olduğu gibi durumun çok iç açıa olmadığı gorulmektedir. Basında çıkan çoğu kez abartüı yazüar halkı bitküerle tedaviye yönlendirmektedir Ancak, tedavi edici değere sahip (tıbbi) bitküerin temin edüdiği tek yer olan aktarlar, büimsel açıdan gerek bügi gerekse hijyen ve sunuş olarak uluslararası standartlan taşımıyor. Hazır bitkisel üaçlara gelince, Sağlık Bakanlığı'nın bugune kadar ızledıgı politika sonucu ulkemızde bitkı ekstrelerini etken madde olarak taşıyan üaçlar (uretim izni onceden alınmış veya bitkisel olduğu vurgulanmamış birkaç tane istisna dışında) uretilmemektedir. Avrupa (ozellikle Italya, Almanya, Ingütere ve Ispanya) ulkelerinde veya Amerika Birleşik Devletleri'nde üretümiş bitkisel üaçlar, Sağlık Bakanlığı üaç olarak değerlendirmediği için l a n m Bakanlığı'ndan gıda maddesidestekleyici gıda izni ahnarak ithal edümekedir. Her ne kadar bu urunlerin bir hsrru şımdılık eczanelerde bulunuyorsa da üeride market raflanna kaymalan ve kontrolden uzaklaşmalan gundeme gelecektir. Çunku, bu haliyle sadece satüacak bir urun olduklan için daha çok satümasını sağlayacak her yol denenecektir. Hiç değüse ahp kullananlarda yarattığı yan etküeri, memnuniyetsizlikleri ya da yararlan eczacüar tarafindan izlenmeli, toplanan bügüer eczacı örgutlerinde değerlendirilerek halk sağlıgı korunmalı. Ayrıca, tibbi bitküerin basında yeraldığı ya da aktarlarda soylendiği gÜDİ her derde deva olarak alırup büınçsizce.kuüarulması son derece sakıncalıdır. Bitküerin de sanüdığı kadar masum olmadığı unutulmamalı. Pek çoğu fazla kullanüırsa ya da uygun şeküde kuüanümazsa vucuda yarar yerine zarar verebüir. Halk arasında ozellikle henuz modern hbın tam çaresini bulamadığı kanser gibi ölümcül hastalıklardal hasta sahipleri kendüerine önerüen her çareyi hiç duşunmeden kabul ediyor, ne olduğu belirsiz ot kanşımlanna ya da kavanozlara doldurulmuş karasanyeşü sıvüara, yağlı kanş^mlara "son çare" üaç diye akü almaz paralar öduyorlar. Bu ödemeler için evlerini satanlar, hastasını hastalığın hekimlerce soylenen normal seyri sonucu kaybettüderinde yoksulluk ıçınde kalan insanlanmız sanüdığından çok fazladır. Ceçmişten bugüne bitkiler Bitküerin tedavi edici değere sahip degisik kısımlannı (yaprak, çiçek, tohum, kok, kabuk vb. bitki kısımlanna eczacılıkta verüen genel isim: drog) su ile kaynatarak ya da ezip usaresini alarak hazırlanan ilk ilaçlar, bilimin üerlemesi ve eczacüık tekniklerinin gelişmesi ile bitkilerden elde edılen tentürler, ekstrelerden hazırlanan püul (bugunku tablet ve pastülerin oncusu), şurup veya merhem gibi hazır ilaç şekline geçti. Daha sonralan kimya bilimindeki ilerlemeler, biîküerin tedavi edici değere sahip etken maddelerinin saf halde elde edilmesini ve yapılannın tayinini sağladı. Ornek vermek gerekirse, bugun konjestif kalp yetmezliği olan hastalann kullandıgı digitokain adlı etken madde, Dıgıtalis purpurea adlı bitkinm rozet yapraklanndan elde edildi. Turkiye'de doğal olarak yetişmeyen ama park ve bahçelerde bazen süs bitkisi olarak yetiştirilen pembeerguvan çiçekli "yuksük otu" denilen bu bitkinin rozet yapraklanndan 1869 "digitalin" adı verilen etken madde elde edilmiştir. Takip eden yıllarda izolasyon tekniklerindeki gelişmeler sonucu daha da temiz ve saf haldeki bugunku ilacın etken maddesı elde edildi. Kimya bilimindeki hızlı gelişme 19001u yülann ortalanna doğru sentetik ilaç hammaddeleri ve sentetik ilaçlarm üretimini artırdı. Tek madde olduğu için kolay doze edüebılen, çabuk etki gosteren sentetik ilaçlar, henuz uzun vadede yaratacaklan yan etkiler de bilinmediğinden çok populer oldular ve adeta bitküerin tedavide kullanüışını ve bitki ekstreleri taşıyan üaçlan gözden düsürdüler. Ancak bitküerin taşıdığı etken maddeler, sentetik üaç etkeri maddelerinin hazırlanması sırasında çoğu kez model Echluocea purpurea (Eklnasea) 751/1»