Katalog

Havadan sudan Mikdat Kadıoğlu Kötü bilime hayır! "Kafalara neler koyduğunuz konusunda çok, ama çok dikkatli olun; çünkü onları bir daha asla değiştiremezsiniz", Thomas Cardinal VVolsey (14711530). Yaklaşık olarak 500 yıl sonra da olsa, bilimsel kavramların öğretilmesinde yanlış bilgi, örnekler ve çizimlerin kullanılması (Bad Science), fiziksel olgular için insani davranış (Animism) ve duygulara sahiplermiş gibi benzetmelerin (Pathetic Fallacy) yapılması artık günümüzde üzerinde durulan önemli bir eğitim ve öğretim konusu olmuştur (x). Burada, özellikle ABD'de, çocuklara fen bilimleri hakkında bir şeyler öğretmek için mükemmel bir alan olarak görülen meteorolojideki "kotü bilime" değinip örnekler vermek istiyorum. Henüz Türkçe karşılıklarının ne olduğuna emin olamadığım "Pathetic Fallacy" ve "Animisim" konularını da daha sonra inceleyebiliriz. Dikkat edildiği taktirde, Türkiye'de de hayat bilgisi, fen bilgisi ve coğrafya derslerinde olmakla birlikte ÖSS/ÖYS sorularında bile meteorolojideki kötü bilim örneklerine rastlamak mümkün. Örneğin, ÖSS'lerin Coğrafya soruları arasında "Iklim Bilgisi "ni ölçmek için sorulan sorularda sık sık "havanın taşıyabileceği su buharı miktarı" şeklinde yanlış bir meteorolojik ifade yer almaktadır. 1994 ve 1996 yıllarında bu soru, "Sıcaklık arttıkça havanın taşıyabileceği su buharı miktarı da artar" şeklinde ifade edilmişti. Aynı soru tipi ve yanlış ifade ÖSS 2000'de de "havanın taşıyabileceği maksi Tedavi beyinde başlar! Alternatif tıbba özgü yöntemlerle cesaretlendirilen bey'm, vücudu iyileşmeye ikna edebiliyor.... Yeni bir alternatif tıp şeklini mi geliştirmek istiyorsunuz? No problem. İşte size bir reçete... uleryuzlu, anlayıslı, canayakm ve ınandıncı olun Hastanızla aranıza mesafe koymaym, hatta her fusatta vucut teması kurmaya çalışın En az yanm saatınızı hastanıza ayınn. Hastanın tedavı surecınde aktıf rol oynamasını sağlayın, hastalığırun gunluk yaşamını ne şekilde etküeyeceğını açıklaym Onları ıyüeştırecek gerçek gucun kendı vucutlannda saklı olduğunu anlatın Sıze kendi ceplennden odeme yapmalannı sağlayın boylece sızı can kulagı ile dınleyeceklerdır Uygulayacağınız tedavıyı onların anlayabılecegı bir dılle anlatın Ancak konuşmanızı enerjı bolgelen, enerjı kanallan, enenı bloklan, merıdyenler gızlı guçler, auralar, nhmler gibi mıstık soylemlerle susleyın Eskı çaglardakı duşunurlerın goruşlerıne gonderme yapın Gunumuzun mekanık büımsellığının ruhun sesını bastırmasından duyduğunuz rahatsızlığı dıle getırm G cak hastanın manç ve guvenını sağladığı oranda ıyıleştırıcı etkisi vardır Plasebo, çoğunlukla yalancı hap anlamında kullanılır, ancak herhangı bir yontem veya ışlem anlamına da gehr Bugun doktor oldukları ıddıası üe hastalan dolandıran şarldtanlar da tum guçlennı plasebo etkısınden aldıklan ıçın durust bir şekilde tamamlayıcı ve alternatif tıp (TAT) üe uğraşanlar, plasebo konusunda üarcüdı bir tavır sergüerler Gerçekte, yanlış anlaşümasına ve üımal edümesıne karşın, plasebo hastalıklann tedavısınde çok giiçlü bir rol oynamaktadır TAT, ıyüeştirme konusunda gucunun buyuk bir kısmını plasebo etkısınden alır "Alternatif terapı uzmanlannın hastalanyla kurduğu üışkı, klasık doktorlara oranla çok daha başarüıdır" dıye konuşan Exeter Unıversıtesı'nden TAT profesoru Edzard Erıut, "Burada sorun TAT'ın, gucunden bir şey kaybetmeden, konvansıyonel tıp üe ne şeküde uzlaşacağı üe ügılıdır" dıyor Beynın, fizyolojık durumu etküemesı çok şaşırtıcı bir olgu değıl, ofke yuzdekı yuzeye yakın damarlan açar, uzuntu gozyaşı bezlerını harekete geçırır Ancak plasebonun hastanın sağlığında gozle gorulur bir ıyüeşmeyı nasü sağladığı konusu hâlâ gızemını koruyor Bugune dek bu konuda yapüan çalışmalann pek çoğu ağn kontrolu uzennde yoğunlaşmıştı Çunku ağn sık karşüaşüan bir şıkâyettır ve deneysel bazda ıncelenmesı en kolay semptomlardan bırıdır Burada dıkkatler endorfin uzennde yoğurüaşır Morünın doğal kopyası olan endorfin ağn kontrolunda son derece etkın bir rol oynar Turın Unıversıtesı doktorlanndan F&brizio Benedetti son yaptığı bir çalışmada plasebo etkısının "Nalokıon" adlı üaçla ortadan kaldınlabüecegını ortaya koydu Nalokson endoıfınm etkısını bloke eden kımyevı bir rnaddedır Benedettı, gonullu oğrencüerden oluşan bir denek grubu üzerinde gerçekleştırdığı çalışmasında ogrencüenn bıleklerıne şışırüebüen turden kelepçeler takdrak kademe kademe ağn hıssını artırdı Bu ışlemı gunde bırkaç kez olmak uzere bırkaç gun boyunca surdurdu Ağn hıssını azaltmak ıçın deneklere morfın verdı En son gun hiçbırıne bir şey soylemeden, morfın yeı ıne tuzlu su kullandı Işın ügınç tarafı tuzlu su da deneklenn ağnsını dındırdı Plasebo etkisi boylece somut bir şeküde kanıtlanmış oldu Deneyın bir üerı aşamasında Benedet tı tuzlu suya Nalokson üave ettı Tahmınlennın doğrultusunda deneklerde ağn azalması gorulmedı Dolayısıyla plasebonun analjezüc ozellıgının dolayh yoldan etküedığı kesınleştı Ne var kı şu anda hala kımse ınancın endorfinı nasü tetüdedığını veya bazı ınsanlann ınanç yoluyla plasebonun ağrı azaltıcı etkısınden nıçın yararlanamadığını bümıyor Hahhâzırda pek çok laboratuvar plasebo etkısının norobıyolojısını aynntüanyla ıncele me hevesınde Plasebo etkısının dıs ağnsı uzermdeh rolunu araştıran Florıda Unıversıtesı'nden dış doktoru Don Price "Ağnnm üaçla gıderümesı sırasında beynın manyenk goruntulerı alındı Ancak şimdı sıra plasebo etkısinın ağnlan geçırmesı sırasında beyın goruntulennın alınmasına geldı" dıyor Büım adamlan plasebonun beynı nasü etküedığını tam olarak büemeseler de, plasebo etkısının nasü tetıkleneceğı konusunda yeterlı bügı bırüamme sahıp Orneğın Londrah bir romatolog, kırmızı renklı sahte haplann mavı yeşü veya sanlara oranla ağnyı Artık hiç bir şey yanlış örnek ve açıklamalar kullanılarak öğretilmemeli; fiziksel olaylar sadece olduğu gibi tarif edilmelidir. mum su buharı" şeklinde tekrarlanmıştır. Halbuki Dalton'un 18. yüzyılda açıkladığı gibi herhangi bir ortamda gazlar birbirlerinden bağımsız bir şekilde bulunurlar... Benzer şekilde hava da, molekülleri arasında buyuk mesafeler olan bir gaz karışımıdır. Bu nedenle hava büyük miktarda su buharı içerebilir. Su buharı havada "çözülmez" ve hava Bu reçeteyı hayata geçırmek duşunduğunuz kadar zor olmayabüır Eğer yeterınce ınandıncı olabılırsenız, hatta soyledıklerınıze kendınız de ınanırsanız, hem hastanız hem de sız bu ışten kârlı çıkacaksınız Pek çok hastalık doğal surecı ıçınde kendı kendıne geçer Eğer şanslıysanız ve tedaviyi uygun zamanda uyguladıysanız, arülar sızın hanenıze yazılacaktır Ancak bu uygulamalar burunun yalnızca bir parçasıdır Hastanın ıyıleşmesı buyuk oranda sızın yeteneklerınıze bağlıdır, yeteneğınızın olçutu de şu ya da bu ılacı onermenıze bağlı değıldır Burada küıt nokta, konvansıyonel tıbbın varlığını kabul ettığı ancak benımsemeye yanaşmadığı gızlı bir gucu ne denlı ustaca kullandığınız üe ügılıdır Bu gızlı gucun ddı plasebo etkiıidir. Plasebolar vucuda dogrudan etkı yapmaz, an su buharını "tutmaz" veya "taşımaz". Su buharı yani su molekülleri havada azot, oksijen vb. moleküller gibi sadece "bulunur". Aynı zamanda sıcak havanın, soğuk havadan daha fazla su buharı içerebileceği kanısı da yanlıştır. Benzer şekilde bulutlarm oluşum nedenini: "Soğuk havanın sıcak hava kadar su buharı tutamaması" şeklinde oğretenler de var. Eğer "hava fazla soğutulursa, 5ünger sıkılıyormuş gibi, su buharı havada damlacıklar şeklinde ortaya çıkar" şeklinde sunger benzetmesi ile bulutlarm oluşumu çok yanlış bir şekilde açıklanmaya çalışılmaktadır. Buradaki sünger benzetmesi havada hiç bir zaman oluşmaz. Ayrıca, karikatüristler tarafından göz yaşı damlası şeklinde çizilen yağmur damlası, bir çok kitap, reklam, çizgi film ile birlikte çocuklara yönelik yayınlarda yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Halbuki gerçekte yağmur damlalannın çok azı bu popüler şekildedir. Küresel ısınma ve iklim değişikliği ile beraber atmosferin sera etkisi konusunda da yaygın olarak yapılan yanlış benzetmeler var. Atmosferdeki sera etkisine sahip gazların yer yüîeyinden yayılan ışınımı bir sera veya bir battaniye gibi tutması ya da geri yansıtmasına atmosferin sera etkisi denir şeklindeki açıklamalar da kötü bilimin örnekleri arasındadır. Son olarak, lavabo ve kuvetlerdeki suyun donuş yönünün dünya üzerinde hangi yarım kürede bulunduğumuza göre değiştiği veya buna dünyanın dönüşünden dolayı ortaya çıkan Coriolis kuvvetinin neden olduğu gibi açıklamalann da kötü meteoroloji bilimi olduğunu belirtmek isterim. Artık hiç bir şey yanlış örnek ve açıklamalar kullanılarak öğretilmemeli; fiziksel olaylar sadece olduğu gibi tarif edilmelidir. (x) Alıstaır B Fraser, http://www.ems.psu.edu/fraser/BadScience.html [email protected] tr 744/18